KOCH MAGAZINE..

ئیخوان ئەلموسلیمین و چارەنووسی بزاوتی ئیسلامیی لە میسر
خوێندنەوەیەكی مێژوویی - سیاسییە
نووسینی: بەرزانی مەلا تەها
پێشەكی:
میسر لەپاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانیی، بەدیاریكراوی لەساڵی 1924، گەشەسەندنی گەورەی لەبیری هاوچەرخی ئیسلامییدا بەخۆوەبینی، لەو قۆناغە بەراییەی سەدەی بیستەمدا، بیری هاوچەرخی سیاسیی ئیسلامییدا قۆناغی رۆڵگێڕانی ریفۆرمخوازو بانگخوازە گەورەكانی وەك جەمالەدینی ئەفغانیی(*)، محەمەد عەبدە(*)و محەمەد رەشید رەزای(*) تێپەڕاندو، سەرەتاكانی وەرچەرخان لەبیری سیاسیی ئیسلامییدا بەرەو ئیسلامی بزاڤگەریی روویدا.
ئیخوان ئەلموسلیمین لەساڵی 1928 لەسەردەستی "حەسەن ئەلبەننا" وەك ناوكی یەكەمی جووڵانەوەیەكی ئیسلامیی سەراپاگیر‌و بارگاوی بە بزووتن‌و جموجۆڵی ئیسلامی میسریی سەریهەڵدا، دەركەوتنی جووڵانەوەیەكی لەمشێوەیە لەو قۆناغە بەراییەی سەدەی بیستەمدا دەگەڕێتەوە بۆ تەواوی ئەو گۆڕانكاریی‌و وەرچەرخانە نوێیانەی، كە لە جیهانی ئیسلامیی‌و ناوچەكەدا هاتنە ئاراوە، بەتایبەت داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی‌و پەلكێشانی مەسیحیی‌و تێخزانی وڵاتانی كۆلۆنیالی جیهانیی بۆ ناو جەرگەی وڵاتانی ئیسلامیی، كە كۆمەكی گەورەی تێفكرینی رێبەری جووڵانەوەكەیان كرد، كە تەكانێكی نوێ بداتەوە بە رێوڕەوتی كاری ئیسلامیی‌و ئاوێتەكردنی بە سیاسەت، بەڵام لەشێوەو فۆرمی نوێدا.
حەسەن ئەلبەننا، وەك رێبەری ئیخوان ئەلموسلیمین نەخشەڕێژیی بۆ جووڵانەوە نوێكە كرد تاكو بە گوژمێكی گەرموگوڕەوە جموجۆڵی ئیسلامیی لەودەمەدا لەقۆناغێكی شكستخواردووەوە بگەیەنێتە قۆناغێكی سەرەتای هۆشیاریی سیاسیی، كۆمەڵایەتیی‌و ئابووریی، تاكو سەرلەنوێ گیان بهێنێتەوە بە بەر كۆمەڵگە ئیسلامییەكانداو بەدژی شەپۆلە داگیركارییەكاندا بوەستنەوەو، میسر لەو قۆناغەدا لە كلكایەتیی‌و پاشكۆیەتیی بۆ داگیركەر رزگار بكەن. ئەلبەننا پێداچوونەوەیەكی گشتگیری بۆ سەرلەبەری رووداوەكانی پێشوو كردو بە ئایدیاو روانینی گشتگیرەوە هەوڵیدا جووڵانەوەیەكی ئیسلامیی دابمەزرێنێت، كە لەسەرەتادا زیاتر بە "جووڵانەوەیەكی كۆمەڵایەتیی" دەچوو، پێداگریی لەسەر بانگخوازیی‌و روانگەی كۆمەڵایەتیی دەكرد، بەشێوەیەك ئیسلام وەك سیستەمێك بۆ ژیان‌و پەروەردەو خوێندن‌و ئابووریی پیشان بدات. بەو هۆیەشەوە بوو بە مەزنە رێبەری گەورەترین رێكخستنی ئیسلامیی لەمیسردا. ناوبراو توانی سەندیكاو رێكخراوی جۆراوجۆری كرێكاریی، پزیشكیی‌و خوێندكاریی دروست بكات، لەپاڵ دروستكردنی دامەزراوەی دارایی‌و بانكیی تا دەستگیرۆیی جووڵانەوەكە بكەن. ئیخوان ئەلموسلیمین لەچوارچێوەبەندیی ئەو جووڵانەوەو پارت‌و رێكخستنە سیاسیی‌و كۆمەڵایەتییانەدایە، كە پێڕەویی لە ئیسلامیی میانڕۆ دەكەن‌و، بڕوایان بە پیادەكردنی كاری سیاسیی هەیە لەچوارچێوەی ئەو سیستەمە سیاسییانەی، كە لەسەر تەختی دەسەڵاتن لەرێگەی گرتنەبەری میكانیزمی ئاشتیی‌و ئافەرۆزكردنی كردەوەی توندوتیژیی بۆ گەیشتن بە ئامانج‌و مەرامە سیاسییەكان، لەسەرێی هەمووشیانەوە بڕوای تەواوی رێكخراوەكە بە گرتنەبەری میكانیزمی خەباتی پارلەمانیی بۆ گەیشتن بە لوتكەی دەسەڵاتی سیاسیی. ئیخوان ئەلموسلیمین هەر لە سەرەتاتكێی دامەزراندنیەوە لە بگرەو بەردەو زۆرانگرتنێكی توندایە لەگەڵ سیستەمە جۆراوجۆرە سیاسییەكانی میسر، هەر لە سەردەمی پاشایەتییەوە بگرە تا دەگاتە سیستەمە كۆمارییە یەك بە دوایەكانی ئەو وڵاتە، ئەو زۆرانگرتنەش لەگەڵ دەسەڵاتە سیاسییەكاندا جۆرێك لە هێزو هەرەكەتی مانەوەو دانبەخۆداگریی‌و بەرەنگاربوونەوەی فشارەكانی لەلا دروستكردووە، كە زیاتر توانای مانەوەو خۆسازێنیی لەگەڵ رووداوە نوێكاندا پێبەخشیوە، هۆكاری بنەڕەتیی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ قووڵایی رێكخستنی جووڵانەوەكە لەجەرگەی كۆمەڵگەی میسریی‌و تۆڕە دەرەكییەكانی ئەو بزاڤە، كە لە وڵاتانی ناوچەكەدا لەجموجۆڵی بەردەوامدان، تا سەرهەڵدانی شۆڕشی میسر لە 25ی یەنایەری 2011، كە بزووتنەوەكە لەپاش سەركەوتنی شۆڕش هەلی بۆ رەخسا ببێتە هێزێكی سەرەكیی بۆ میسری نوێ، واتە میسری پاش حوكمڕانیی دیكتاتۆریی حوسنی موبارەك‌و، گەیشتنیان بەدەسەڵات لەرێگەی پێنج خولی هەڵبژاردنەوە، بەو هۆیەوە راستەوخۆ ئیخوان لەقۆناغی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسییەوە پەڕییەوە بۆ قۆناغی جڵەوكردنی دەسەڵات، بەڵام زۆری نەبرد بەهۆی چەندین فاكتەری ناوەكیی‌و دەرەكییەوە لەدەسەڵاتدا شكستیان هێناو، لەرێگەی كۆدەتای سەربازییەوە كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەو هێزە هات، كە بەدرێژایی دەیان ساڵ لەخەونی بەدیهێنانیدا بوون. گرنگی نووسین‌و بابەتێكی لەمشێوەیە دەگەڕێتەوە بۆ قەبارەی ئەو كاریگەرییە گەورانەی، كە لە ناوچەكەدا لەم چەند ساڵەی دواییدا روویانداوە، بەتایبەت دەركەوتنی شۆڕشی تونس، دواتریش شۆڕشی میسر، كە راستەوخۆ رەنگدانەوەیان لەسەر ناوچەكە هەبوو، دۆخێكی ناهەموارو ناسەقامگیریی لەزۆر وڵاتدا دروستكرد، تەنانەت كاریگەریی شۆڕشێكی گەورەی وەك میسر، باشووری كوردستانیشی گرتەوەو دروشمەكانی ئەوێ لێرە دەگوترانەوە، وەك "ئێرە مەیدان تەحریرە، موبارەكتان لەبیرە"، ئومێدێكی گەورە بەهۆی ئەو ئەو دوو شۆڕشەوە دروستبوو، كە دەكرێت بەسەرەتای وەرچەرخانی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتیی لەجیهانی عەرەبیی‌و ناوچەكەدا لەقەڵەمی بدەین، سەرباری دەركەوتنی فۆرمی نوێی بزووتنی ئیسلامیی لەپاش شكست‌و توڕدانی ئیسلامییەكان بۆ دەرێی بازنەی سیاسەت‌و بڕیاردان، وەك دەركەوتنی داعش بە مۆدێلە رادیكاڵەكەی ئیسلامی سیاسیی بزاڤگەریی. لەم كۆڵینەوەدا شیكاریی چینایەتیی بۆ دۆخی پێش‌و پاش دەركەوتن‌و گەشەسەندنی ئیخوان ئەلموسلیمین كراوە لەچوارچێوەی رەهەندە جیاوازەكانی پارت‌و رێكخستنە سیاسیەكان لە جیهانی سێیەمدا، كە دەروازەیەكی بنچینەییە بۆ ناسینەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیی‌و چینایەتییەكان‌و ئەو بەرژوەندییانەی، كە پارت‌و ریكخراوە سیاسییەكان نوێنەرایەتیی دەكەن. لەم روانگەیەوە، دەگەین بەو راستییەی، كە پەیوەندیی هێزە سیاسییەكان‌و چینێكی دیاریكراو پەیوەندییەكە دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكرێت، چونكە خوێندنەوەیەكی لەمشێوەیە هاریكار دەبێت بۆ تێگەیشتن لەو ئامانج‌و مەبەستانەی، كە پارتە سیاسییەكان لەرێگەی دروشمە جۆراوجۆرەكانەوە رایدەگەیەنن. ئێمە لەم كۆڵینەوە پوختەدا مەبەستمانە دەركەوتنی ئیخوان ئەلموسلیمین‌و گرنگترین وێستەگەكان‌و وەرچەرخانەكانی بەئامانج بگیرین، پاشترین باس لەزەمینەسازییەكانی شۆڕی میسریی‌و گەیشتنی ئیخوان بەدەسەڵات‌و شكستی لەدەسەڵاتدا بكەین، بەشێوەیەك بتوانین لەرێگەی خوێندنەوەی نوێوە شرۆڤەی رووداوەكان بكەین، بەبێ هیچ جۆرە لایەنگرییەك بۆ ئایدۆلۆژیاو تەرزێكی سیاسیی دیاریكراو، بۆیەشە واپێویست دەكات بەشێوەیەكی وردو بابەتیی لەمبارەوە نووسین‌و توێژینەوە بنوسرێت. بەهەرحاڵ، ئەم كۆڵینەوە پوختە بۆ دوو تەوەرەی سەرەكیی دابەش دەكەین:
تەوەرەی یەكەم: ئیخوان ئەلموسلیمین "مێژووی دەركەوتن – جموجۆڵ و هەڵكشانی سیاسیی – زۆرانگرتن لەگەڵ دەسەڵات".
تەوەرەی دووەم: زەمینەسازییەكانی قەومانی شۆڕشی 25ی یەنایەر – گەیشتن بەدەسەڵات – شكستی حوكمڕانیی.
تەوەرەی یەكەم:
ئیخوان ئەلموسلیمین "مێژووی دەركەوتن –هەڵكشان ‌و داكشانی سیاسیی – زۆرانگرتن لەگەڵ دەسەڵات" لەم تەوەرەدا مەبەستمانە لەمێژووی دەركەوتن‌و پێشكەوتن‌و سەرلەبەری ئەو رووداوو وەرچەرخانە گرنگ‌و یەكلاكەرەوانە بدوێین، كە زەمینەی تێگەیشتنی نوێمان بۆ بزاوتێكی ئیسلامیی گەورەی وەك ئیخوان بۆ دەستەبەربكات، لەپاڵ بەهەندوەرگرتنی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتیی، ئابووریی‌و سیاسییەكان، كە لەدەوری هێزێكی لەمشێوەیەدا خولدەخۆن، چونكە ئیخوان وەك بزاڤێكی سیاسیی لەمێژووی سیاسیی خۆیدا بەچەند وێستگەو قۆناغی گرنگدا گوزەری كردووە، هەر قۆناغێكی مێژووییش دەبێت بەپێی رووداوەكانی ئەو ماوە مێژووییە راڤە بكرێت‌و باری مادیی‌و جڤاتیی هەر دەستەو تاقمێك لێكبدرێتەوە، بەتایبەت ئیخوان لەمێژووی سیاسیی خۆیدا كەوتۆتە زۆرانی توندی كۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی، بەپێویستی دەزانم لەرووی چینایەتیی‌و سۆسیالیستییەوە خوێندنەوەی نوێ بۆ ئەو مێژووە پڕ هەورازو نشێوە بكەین. میسر لە قۆناغی بیست‌و سییەكانی سەدەی بیستەمدا دووچاری زۆر گۆڕانكاریی سیاسیی، كۆمەڵایەتیی‌و ئابووریی بۆوە، كە هەریەكێك لەو گۆڕانكارییانە هەڵگری دژیەكیی گەورەیە، بەبێ تێگەیشتن لە وردەكاریی‌و خاڵە بنچینەییەكان ناتوانین بەشێوەیەكی دروست لەروانگەی ئەو گۆڕانكارییە دژبەرانەوە بگەین بە چۆنێتیی دەركەوتنی ئیخوان ئەلموسلیمین لە كۆتایی بیستەكانی سەدەی بیستەمدا، هەروەها دەبێت بپرسین ئیخوان چۆن توانی لەماوەی بیست ساڵدا ببێتە گەورەترین رێكخستنی سیاسیی‌و كۆمەڵایەتیی لەجیهانی عەرەبیداو، لەقۆناغەكانی پاشتریشدا دروستكردنی تۆڕێكی قەبەی رێكخستنی جیهانیی. لە بیستەكاندا میسر وەك وڵاتێكی كشتوكاڵیی بەپلەی یەكەم پشتی بەستبوو بە بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی لۆكە، زۆرینەی دانیشتوانەكەشی گوندنشین بوون، لە بیستەكان‌و سەرەتای سییەكاندا میسر دووچاری هەژەندەی ئابووریی بۆوە، بەهۆی دابەزینی نرخی لۆكە لە بازاڕە جیهانییەكاندا بۆ 70% لەماوەی نێوان ساڵانی 1927-1933، ئەم هەژەندە ئابوورییەش دەرەنجامی قەیرانی توندی لۆكەسازیی بەریتانیی بوو، كە ئەوكات هاوردەكەری سەرەكیی لۆكەی میسریی بوو، لەو قۆناغەدا لۆكە بڕبڕەی سەرەكیی ئابووریی میسر بوو، لەسەرەتای چلەكانیشدا لۆكە 40% بۆ 50%ی كۆی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵیی میسری پێكدەهێنا، داتەپینی نرخی لۆكە بوو بە مایەی دەركردنی شەپۆلێكی بەرینی جووتیاران لە زەوی‌و زارەكاندا لەلایەن مەزنە موڵكدارە میسریی‌و بانییەكانەوە، بەو هۆیەوە دەیان هەزار جوتیار دەستەوسان مانەوەو لەتوانایاندا نەبوو قەرزدارییەكانیان بدەنەوە، بانكەكان‌و كۆمپانیا بیانییەكانیش ئەو دۆخە قەیراناوییەیان قۆستەوەو جووتیارانیان بەهۆی نەدانی قەرزەوە لە زەوییەكان وەدەرنا..(1). بەهۆی ئەو قەیرانە پڕوكێنەرەوە لەبیستەكانی سەدەی رابردوودا، جووتیاری میسریی دووچاری دۆخێكی توندی ئابووریی بۆوەو، كۆمپانیا بیانیی‌و ناوخۆییەكان بەتوندی دەستیان لەسەر قورستركردنی ژیانی ئەوان داگرت، بۆیە كۆمەڵگەی میسریی پێویست بوو چەندین هەنگاوی گەورە بهاژوێت، یەكەم بەئامانجی رزگاربوون لە كۆڵۆنیالیزم‌و بەدیهێنانی سەربەخۆیی نیشتیمانیی، دووەم ریشەكێشكردنی مەزنە موڵكداریی لە گوندەكاندا لەرێگەی جێبەجێكردنی ریفۆرمی كشتوكاڵیی بەشێوەیەك جووتیارو پاڵە لەكۆتوبەندی خنكێنەر قوتار بكات، سێیمەیش كۆتایی هێنان بە مۆنۆپۆلی سەرمایەی بیانیی لەسەر ناوەندە ئابوورییەكانی میسر. وێڕای دۆخی خراپی جووتیاران، سەختی قۆناغە ئابوورییەكەو لێكەوتە ناهەموارە ئابوورییەكانی چینی كرێكارو هەژارو زەبوونی داوەشاوو نابوتكرد، لەپاڵ ئەمانیشدا چینی ناوەندی نوێ، كە فەرمانبەرانی دامودەزگا حكومیی‌و تایبەتییەكانی دەگرتەوە ئەوانیش گیرۆدەی ئەو دۆخە ئابوورییە بوونەوە.. هەموو ئەمانە بوونە هۆكار بۆ دروستبوونی ئەڵتەرناتیڤی سیاسیی‌و ئایدۆلۆژیی، كە گوزارشت لە خواستەكانیان بكات بۆ گۆرینی دۆخی باوو زاڵ، جۆرە ئەڵتەرناتیڤێك بتوانێت سەربەخۆیی نیشتیمانیی بەدی بهێنێت لەپاڵ كۆتایی هێنان بە دەستبەسەرداگرتنی بیانیی، لەو قۆناغەدا حیزبی وەفد وەك هێزێكی سیاسیی، كە ئامادەیی هەبوو نەیتوانی ببێتە ئەو ئەڵتەرناتیڤە... (2) لەلایەكی ترەوە، رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی‌و هاتنەئارای سیستەمێكی سێكیۆلاری تونددەماری كەمالیی یاخود ئەتاتوركیی لە توركیا هێمایەكی ئاشكرا بوو بۆ كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ئیسلامیی لەدەوڵەتێكی گرنگی وەك توركیادا، ئەمەش بەهۆكاری سەرەكیی‌و زەمینەسازیی لەقەڵەم دەردرێت بۆ دەركەوتنی ئیخوان ئەلموسلیمین لە كۆتایی بیستەكانی سەدەی رابردوودا. ئیخوان لەساڵی 1928 لەلایەن حەسەن ئەلبەنناوە وەك بزاڤێكی نوێی رزگاركەری كۆمەڵگەی ئیسلامیی دامەزرێنرا، ئامانجی دامەزرێنەری ئیخوان بریتی بوو لە پەروەردەكردنی گەنج‌و جاحێڵان بەپێی سرووتە ئیسلامییەكان‌و، برەودان بە ئیسلامی سوننەگەرایی لەجیهانی عەرەبیدا، ئەوانەی دەیاندایە پاڵ ئیخوان دەبوو پابەند بن بە جموجۆَڵ‌و هەرەكەتی جووڵانەوەكەیان‌و داڕشتنی شوناسێكی ئاینیی ئیسلامیی، ستراتیژی ئیخوان زەمینەخۆشكەربوو بۆ ئەوەی لەو قۆناغە مێژووییەدا ببێتە هێزی یەكەم لەجیهانی ئیسلامیدا، جووڵانەوەكە مۆركێكی رێكخراوەیی تایبەت بەخۆی هەیە، لەهەر شوێنێ بگیرسێتەوە سەندیكای تایبەت‌و رێكخراوی خوێندكاریی‌و رێكخراوی پزیشكان، كرێكاران، پارێزەران‌و ئەندازیاران دادەمەزرێنن لەپاڵ دامەزراوەی دارایی‌و میدیای تایبەت بەخۆیان. بەمشێوەیە ئیخوان بە زوویی گەشەیكردو، توانی بانگەوازی ئایینیی موحافزكاریی تێپەڕێنێت، لەم پێناوەدا حەسەن ئەلبەننا توانی كۆمەڵەكە لە رێكخراوێكی ئاینییەوە وەربچەرخێنێت بۆ رێكخستنێكی سیاسیی جەماوەریی هاوچەرخ. ناوبراو پەیكەری رێكخراوەیی رێكخستنەكانی ئیخوانی پەرەپێدا، ئاستە رێكخراوەییەكانی ئیخوان بە دەستەی دامەزرێنەر دەست پێدەكات، كە دەسەڵاتی یەكەمە لەناو ئیخواندا‌و 150 ئەندام لەخۆ دەگرێت، هاوشێوەی ئەنجومەنی گشتیی شورایە، پاشتر كۆمەڵەی گشتیی مەكتەبی ئیرشاد دێتەپێشێ‌و، ئەندامە بەرایی‌و پێشینەكانی بانگخوازیی لەخۆدەگرێت، ئەركی ئەم كۆمەڵە گشتییە بریتییە لە سەرپەرشتیكردنی كاری بانگخوازیی‌و دیاریكردنی ئەندامانی مەكتەبی ئیرشاد‌و پێداچوونەوەی دارایی. مورشیدی گشتیی دۆخی تایبەتمەندی هەیە لەگەڵ مەكتەبی ئیرشاد، پێكەوە ناوەندی گشتیی پێكدەهێنن، نووسینگە ئیدارییەكان لەو ناوەندە گشتییەوە سەرچاوە دەگرن،.. ئیخوان لەرووی رێكخراوەییەوە رێكخستنێكی هەرەمییەو مورشیدو مەكتەبی ئیرشاد دەسەڵاتی بەرفراوانیان هەیە، ئەمشێوە ناوەندگەراییە توندە ناگەڕێتەوە بۆ مۆركی ئاینیی ئەم هێزە، بەڵكو هەمان تایبەتمەندیی هێزو رێكخستنە سیاسییە سیكۆلارەكان‌و رێكخستنە كۆمۆنستییە ستالینییەكانی هەیە، بەشێوەیەك لەرووی كردارییەوە دەسەڵاتەكانی مورشیدی ئیخوان هەمان دەسەڵاتەكانی سكرتێری گشتیی پارتە كۆمۆنستییەكانی هەبوو.(3) ئیخوان ئەلموسلیمین‌و ئاشتەوایی لەگەڵ كۆشك لەقۆناغی پاشایەتیدا ئیخوان رووی لە "كۆشك" كردو پاڵپشتیی لە مەلیك فاروق كرد، مۆركی رەوایەتی ئاینییان بەسەر حوكمڕانییەكەیدا بڕی، ئامانجی لاكردنەوەی فاروق لە ئیخوان وەك بزاڤێكی ئیسلامیی بەگژداچوونەوەی حیزبی وەفد بوو، كە پارتی زۆرایەتیی بوو. لەو قۆناغەدا ئیخوان دەستیدایە هێرشكردنە سەر ژیانی حیزبیی لەمیسر‌و بە فەسادی سیاسیی لەقەڵەمیدا، هەروەها كەوتە گازندە گرتن لە دژواربوونی دۆخی وڵات لەسەر دەستی رێبەرە سیاسییەكانی‌و، پەرتەوازەبوونی هپَزە سیاسییەكان بۆ چەندین ناونیشان، كە لە جەوهەردا چ جیاوازییەكی ئەوتۆ لەنێوانیاندا نەبوو، بەئاشكرا دژی یاساو دەستوورە دانراوەكان وەستانەوە‌و داوای حوكمی قورئان‌و سوننەتیان دەكرد. پاشتریش لەساڵی 1936 لەدژی پەیماننامەی میسریی – ئینگلیزیی وەستانەوە، بەمشێوەیە لەرووی گوتاری سیاسییەوە هێزە سیاسییەكانی تریان تێپەڕاندو، بوونە ئاڵاهەڵگری ناسیۆنالیزمی ئیسلامیی: كە بەدژی تەوژمی ناسیۆنالیستیی لیبرالیی بوو، كە زۆربەی پارتە سیاسییەكانی میسر لەو دەمەدا پێڕەوییان لێدەكرد. بەڵام بەهۆی گەشەسەندنی خێرای ئیخوان‌و بەرفراوانبوونی تۆڕی رێكخستنەكانی، كۆشكی فاروقی دووچاری دڕدۆنگییەكی زۆر كرد، بەتایبەت ئیخوان بانگەوازی گوتارێكی نوێی كرد، كە دەبێت پاشا بە موبایەعەت بێت نەوەك بە پشتاوپشت، ئیدی ئیخوان بووە ئەو هێزەی، كە مەترسی گەورە بۆ تەختی پاشایەتیی دروست بكات، بەو هۆیەوە پاشا لەبری پشتیوانی كردنیان دەستیدایە تەوقدانیان بەو ئامانجەی بڕشی جووڵانەوەیان لێ ببڕێت، هەرچەند حەسەن ئەلبەننا هەوڵیدا پردی پەیوەندییەكانی نێوانیان نەپسێت‌و سەرلەنوێ متمانە لەنێوان ئیخوان‌و كۆشكدا دروست بكاتەوە، بەڵام تەقەللاكانی بێ سوود بوون، هەوڵەكانی كۆشك بەردەوام بوون بۆ كەنارخستنی ئیخوان‌و دنەدانی بەریتانییەكان لەدژیان، كە ئەوان كۆمەكیان لەرووسیا وەرگرتووەو بەدژی بەریتانییەكان كەوتونەتە هەوڵ. لە 8ی كانونی یەكەمی 1948 "نەقراشی" كە حاكمی سەربازیی بوو بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئیخوانی دەكرد، پاشتر نەقراشی تیرۆركرا، بەو هۆیەوە شەپۆلێكی توندی توندوتیژی ئیخوانی گرتەوە، لەسەردەمی كابینەكەی "ئیبراهیم عەبدولهادی" حەسەن ئەلەبەننا تیرۆركرا، مەلیك فاروق‌و رێبەرانی حیزبی سەعدی لەپشت رووداوی تیرۆركردنی بەنناوە بوون. لەپاش چوارساڵ لە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئیخوان لە 11ی ئەیلولی 1952 بڕیارەكە لەلایەن ئەنجومەنی دەوڵەتەوە بە نایاسیی لەقەڵەمدرا، ئیخوانیش سەرلەنوێ كەوتنەوە بزووتن‌و جموجۆڵی سیاسیی‌و "حەسەن ئەلهوزەیبی" وەك جێگرەوەی بەننا دیاریكراو، قۆناغێكی نوێی ئاشتەوایی لەنێوان ئیخوان‌و مەلیك فاروقدا هاتە ئاراوە، لە 20ی تشرینی دووەمی 1951 هوزەیبی چاوی بە مەلیك كەوت‌و رایگەیاند هیچ نیازێكی توندوتیژییان نییەو بەدژی كۆمۆنیزم دەوەستنەوە، لەپاڵ پشتیوانیكردنی مەلیك لە دامەزراندنی حوكمڕانییەكی دادپەروەر.(4) حوكمڕانیی جەمال عەبدونناسر و هەڵوێستی ئیخوان ئەلموسلیمین لەبەرامبەر كۆدەتاكەی 23ی یۆلیۆی 1952 ئیخوان ئەلموسلیمین، جووڵەی سوپاو كۆدەتاكەی 23ی یۆلیۆی 1952یان بە جووڵانەوەیەكی پیرۆز لەقەڵەمدا‌و، تەواوی جەماوەری سەربە ئیخوانیان هاندا بۆ پشتیوانیكردن لەشۆڕش، بەو ئامانجەی لەم رێگەیەوە بتوانن ئامانجە سیاسییەكانیان بەدی بهێنن. پەیوەندیی نێوان ئیخوان‌و ئەفسەرە ئازادەكان بەچەند قۆناغێكی جیاوازدا تێپەڕی، لەسەرەتای كۆدەتاكەدا ئەفسەرە ئازادەكان دەیانخواست پەیوەندیی دۆستانەیان لەگەڵ ئیخواندا هەبێت، هەڵوێستی سیستەمە نوێكە تێكەڵەیەك بوو لەترس‌و پێویستی بوون بە ئیخوان، كاتێكیش دەسەڵاتە نوێكە كەوتە هەوڵ بۆ لەبەینبردنی پارتە سیاسییە كۆنەكانی سەردەمی پێشوو، پەیوەندییەكانی نێوان ئیخوان دەسەڵات تۆكمەتر بوو، جەمال عەبدونناسر دەیویست لەرێگەی سەركردە گەنجە ناڕازییەكانی ئیخوان لەئەتوارەكانی حەسەن هوزەیبی، كوتبوون‌و ترازان لەناو ئیخواندا دروست بكات وەك هەوڵێك بۆ لاوازكردنی رۆڵی مورشیدو گۆجكردنی‌و قووڵكردنەوەی ناكۆكییەكان، بەڵام هوزەیبی لەنیازی عەبدونناسر تێگەیی، كە دەخوازن ئیخوان بەكاربهێنن بۆ دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتداو، پاشتریش پول پێوەنانیان، لەبەرامبەریشدا دەسەڵات رەزامەند نەبوو بە بەشداریی كارای ئیخوان لەپۆستەكاندا، لەگەڵ ئەوەدا بوو بەشێوەی لاوەكیی بەشدارییان پێبكات وەك پێدانی پۆستی وەزارەتی ئەوقاف. وێڕای رۆڵی ئیخوان لە پشتیوانیكردنی دەسەڵاتە نوێكە، ئاشتەواییەكەی نێوانیان تولی نەكێشا، لەپاش جڵەوكردنی دۆخی سیاسیی لەلایەن عەبدونناسرەوە، هەروەها هەوڵی تیرۆركردنی لەساڵی 1954، ئەم رووداوە هەلی بەخشییە عەبدونناسر تا هەستێت بە لەناوبردنی ئیخوان‌و تاروماركردنی تەشكیلاتە رێكخراوەییەكانی. هەوڵی تیرۆركردنی جەمال عەبدونناسر لەلایەن گرووپێكی گچكەی ئیخوانەوە بەبێ ئاگاداریی مورشیدو مەكتەبی ئیرشاد وایكرد بونیاتی رێكخراوەیی ئیخوان هەڵتەكێنرێت‌و، سەرلەنوێ شەپۆلی گرتن‌و دادگایی‌و لەقەنارەدان دەست پێبكاتەوەو، تەواوی دامەزراوە خێرخوازییەكانی ئیخوانیش خۆماڵی كران. (5) سەید قوتب "قوتبیزم"، یەكێكە لە ئاڕاستە سەرەكییەكانی ناو ئیخوان ئەلموسلیمین، كە لە ناوەڕاستی پەنجاكانەوە بەهۆی هەوڵی تیرۆركردنی عەبدونناسرەوە قۆڵبەست كرا، لەكۆتاییشدا لەساڵی 1966 لەقەنارەدرا، سەید قوتب وەك مەزنە رێبەرێكی ئیخوان لەو قۆناغە هەستیارەی رێوڕەوتی ئیخواندا هەوڵیدا لە بەرگی رێبەرێكی تیۆرسێنەوە وەربچەرخێت بۆ رێبەرێكی شۆڕشگێڕی مەیدانیی دژ بەدەسەڵاتی سیاسیی‌و خودی عەبدونناسر.
ئیخوان ئەلموسلیمین‌و ئەنوەر سادات(*)
لە قۆناغی دەسەڵاتی سیاسیی ئەنوەر ساداتدا، میسر دووچاری شكستی 5ی یۆنیۆی 1967 بۆوە، لەپاڵ پاشەكشەی پرۆژەی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی بەهۆی ئەو شكستە تفتوتاڵەوە. ئیدی شكستی ناوبراوو مردنی جەمال عەبدونناسر بەقازانج گەڕایەوە بۆ ئیخوان، سادات ئەوانی لە كونجی زیندان هێنایە دەرێ‌و، رێگەی پێدان سەرلەنوێ هەستنەوە بە كارو جووڵەی سیاسیی، سادات دەیویست ئەوان بەكاربهێنێت لەدژی ناسریزم‌و كۆمۆنیزم، هەروەها دەیویست وەك سەرۆكێكی مسوڵمان سیفەتی شەرعییەتی ئایینیی بەسەردا ببڕدرێت. ئەو قۆناغە بە "دامەزراندنەوەی دووەم"ی ئیخوان دادەنرێت، رایەڵەكانی ئیخوان‌و تۆڕەكانی بووژانەوە. (6) لەپاش مردنی حەسەن هوزەیبی لەساڵی 1973، عومەر تلمسانی بوو بە مورشیدی ئیخوان ئەلمولسمین، لەساڵی 1976 ساڵح ئەلعیشماوی چاوی بە تلمسانی كەوت‌و گۆڤاری "بانگەواز/الدعوە"ی دایە دەست، گۆڤارەكە لەلایەن كۆمپانیای ئیسلامیی بۆ چاپ‌و وەشاندن كۆمەكیی دەكرا، كە تلمسانی بۆ خۆی سەرپەرشتیی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی گۆڤارەكەی دەكرد. سادات بەبێ هیچ سانسۆرێك رێگەی بە دەركردنی گۆڤارەكە دا، پشكی گەورەی ئاڕاستەی گۆڤارەكە بۆ ئیخوانە پێشینەكان بوو، ئەوانەی هوزەیبی لەساڵی 1953دا دووری خستنەوە بەهۆی نزیكییان لەدەسەڵاتی سیاسییەوە، ئەوانیش ساڵح عیشماویی، محەمەد غەزالیی‌و یوسف ئەلقەرزاویی بوون، سەرجەمیان پەیوەندی پتەویان هەبوو لەگەڵ شانشینی سعودیەدا. گۆڤاری بانگەواز "زایۆنیزم، كۆمۆنیزم، رۆژئاواگەریی‌و سیكۆلاریزم"ی وەك چوار سەرچاوەی سەرەكیی هەڕەشە بۆ سەر ئوممەی ئیسلامیی وێناكرد. (7) لەپاش ساڵی 1970 قۆناغێكی نوێی پەیوەندیی لەنێوان ئیخوان ئەلموسلیمین‌و دەوڵەتی میسردا هاتە ئاراوە، سادات دەیویست ئیخوان لەچوارچێوەبەندیی ژیانی سیاسیی میسریدا جێ بكاتەوە‌و، دووریان بخاتەوە لە داخزان بەرەو توندوتیژیی‌و دروستكردنی رێكخستنی نهێنیی، بەو هۆیەوە دوورخراوانی سیاسیی لەتاراوگە گەڕانەوە بۆ میسرو سەرلەنوێ ئیخوان بەتەواوی تواناكانیەوە كەوتەوە جموجۆڵی سیاسیی، سادات دەیویست لەم رێگەوە دەوڵەتی میسر دەرباز بكات لە پابەندبوونە سۆسیالیستییەكانی ناسریزم‌و رووكردنە كرانەوەی سیاسیی‌و سیستەمی سەرمایەداریی. لەكۆتاییشدا بەهۆی تیرۆركردنی ئەنوەر سادات لەلایەن گرووپێكی ئیسلامیی جیابۆوە لەئیخوان، كە تۆمەتباریان دەكرد بە لادان لەئیسلام‌و شەریعەت، سەرلەنوێ ئیخوان‌و دەوڵەتی میسر پێكهەڵپژان‌و، ناوی "كۆمەڵەی هەڵوەشاوە"یان لێنرا تا دەركەوتنی دەسەڵاتی حوسنی موبارەك.
هەڵوێستی ئیخوان ئەلموسلیمین لە بەرامبەر پرۆسەی ئاشتیی میسریی – ئیسرائیلیی (1977-1981) گۆڤاری بانگەواز: كە پێشتر ئاماژەمان پێدا زمانحاڵی ئیخوان بوو گازندەیان لەسەردانەكەی سادات گرت بۆ قودس، ئیخوان لەرێگەی گۆڤارەكەوە رایگەیاند سەردانەكە كوتبوون‌و لێكترازانی لەناو وڵاتانی عەرەبیی‌و ئیسلامیدا دروستكردووە‌و، داواشی لەسەرجەم وڵاتانی ئیسلامیی كرد هەمان روانینیان بۆ سەردانەكەی سادات هەبێت. ئیخوان ئیسرائیلیان تۆمەتباركرد بە پاوانخوازیی‌و هەژموونگەرایی‌و بەردەوامببون لەسەر داماوكردن‌و نابوتكردنی فەلەستینییەكان، هەروەها ئیسرائلیان تۆمەتباركرد بە هەوڵدان بۆ بەزاندانی ئەقڵی میسریی، ئیخوان لەو سەروبەندەدا رایگەیاند ئەگەر ئیسرائیل بەردەوام بێت لەسەر داگیركردنی زەوی‌و زاری فەلەستینیەەكان رێگەی جیهاد دەگرێتەبەر.. هەڵوێستی ئیخوان لەبەرامبەر رێكەوتننامەی كامپ دەیڤید (1978) نەرێنیی بوو، رێكەوتنەكەی میسرو ئیسرائیلیان بە هۆیەك لەقەڵەمدا بۆ پەرتەوازەكردنی جیهانی عەرەبیی‌و ئیسلامیی، ئیخوان بڕوای وابوو رێكەوتننامەكە ئیسرائیل ناچار ناكات پاشكەشە بكات خاكی فەلەستین. هەروەها ئیخوان رەخنەیان لە پەیمان ئاشتیی میسریی – ئیسرائیلیی گرت لەمارسی 1979، چونكە لەبەرەی باشوورو رۆژئاواوە ئاسایشی سنووریی داوەتە ئیسرائیل، لەم رێگەشەوە دوژمنكاریی دەكاتە سەر تەواوی وڵاتانی جیهانی ئیسلامیی، بۆ نمونە داگیركردنی بەرزاییەكانی جۆلان‌و باشووری لوبنان‌و لێدانی بنكە ئەتۆمییەكانی عێراق. ئیخوان دڕدۆنگ بوو لەبەرامبەر رەنگدانەوە نەرێنییەكانی ئاشتەوایی لەگەڵ ئیسرائیل، پێیوابوو ئیسرائیل لەم رێگەوە دەخوازێت پیلانگێڕیی ئەنجام بدات‌و پرنسیپەكانی زایۆنیزم‌و ئیلحاد لەمیسر بڵاو بكاتەوە، پاشتریش لە تەواوی وڵاتانی عەرەبییداپەخشی بكاتەوە. ئیخوان بڕوای وابوو ئیسرائیل لەپشت پەردەوە دەیەوێت عەقیدەی ئیسلامیی بشێوێنێت، كە كۆڵەكەی بەرگریی عەرەبیی‌و ئیسلامییە دژ بە ئیسرائیل، ئەو وڵاتەی تۆمەتبار كرد بە بڵاوكردنەوەی فەسادو چاوكردن لە عەبقەریەتی جولەكەو بنیاتنانی پردی گومان لەنێوان میسرییەكان‌و باقی وڵاتانی عەرەبیی. بۆیەشە ئیخوان لە كۆتایی حەفتاكان‌و هەشتاكاندا دایەپاڵ هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ئەوكاتی میسر بۆ پساندنی پەیوەندییەكانی نێوان میسرو ئیسرائیل. (8) پەیوەندییەكانی نێوان ئیخوان ئەلموسلیمین‌و كۆماری ئیسلامیی ئێران پەیوەندییەكانی نێوان ئیخوان ئەلموسلیمین‌و جووڵانەوەی ئیسلامیی شیعەگەرایی لەئێران دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1948، كاتێك ئەزهەر بوو بە بڵندگۆیەك بۆ لێكنزیكبوونەوەی مەزهە ئیسلامییە جیاوازەكان، لەهەمان ساڵیشدا "خانەی لێكنزیكبوونەوەی مەزهەبە ئیسلامییەكان" دامەزرێنرا، رێژەیەكی زۆر لە مەزنە زانایانی میسریی‌و ئێرانیی دایانەپاڵی، لەوانە رێبەری ئیخوان حەسەن ئەلبەنناو ئایەتوڵڵا محەمەد تەقی ئەلقومی، لەساڵی 1948دا مەرجیعی شیعەكان ئایەتوڵڵا كاشانی لە مەككە چاوی كەوتووە بە حەسەن ئەلبەننا. لەئاكامی پەیوەندییە پتەوەكانی نێوان ئیخوان ئەلموسلیمین‌و جووڵانەوە شیعەگەراكان، نەواب سەفەویی رێبەری "فیدائیانی ئیسلام" لەساڵی 1954 سەردانی میسری كردو چاوی كەوت بە مورشیدی ئەوكاتی ئیخوان عومەر تلمسانی، لە ئاپۆڕایەكی جەماوەریی ئیخوانەكاندا لەزانكۆی قاهیرە رایگەیاند فیائیانی ئیسلام "رەزم ئایا"یان كوشتووە، ناوبراو سەرۆك وەزیرانی ئێران بوو، ئەو رۆژەی نەواب سەفەویی سەردانی میسری كرد لەو رۆژەدا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئیخوان دەرچوو. لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران‌و دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەلایەن خومەینییەوە، گۆڤاری بانگەواز، كە پێشتر ئاماژەمان پێدا، لاپەڕەی یەكەمی گۆڤارەكەی بۆ وێنەی خومەینی تەرخانكردبوو، هەر زوو ئیخوان پەیوەندییان بە بەرپرسانی ئێرانییەوە كرد تا سەردانی ئێران بكەن‌و پیرۆزبایی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامییان لێ بكەن. تەنانەت كتێبولكەیەك لەلایەن ئیخوانەوە دەرچوو لایەنە ئەرێنییەكانی شۆڕشی ئیسلامیی ئێرانیان بەدیارخستبوو، لەپاڵ دروستكردنی پەیوەندیی لەنێوان قوتابیانی مسوڵمانی ئێرانیی‌و یەكگرتووی جیهانیی قوتابیانی مسوڵمان، هەروەها گورجكردنی پرۆسەی وەرگێڕان لەفارسییەوە بۆ عەرەبیی‌و بەپێچەوانەشەوە، بەتایبەت ئەو كتێبانەی، كە تایبەت بوون بە ئیخوان ئەلموسلیمین. (9) ••
تەوەرەی دووەم:
زەمینەسازییەكانی قەومانی شۆڕشی 25ی یەنایەر – گەیشتن بەدەسەڵات – شكستی حوكمڕانیی گەر بۆ مێژووی هەشتاكانی پەیوەندییەكانی نێوان ئیخوان ئەلموسلیمین‌و دەوڵەتی میسریی بگەڕێینەوە، حوسنی موبارەك لەو قۆناغەدا دەیوسیت جۆرێك لەهاوسەنگیی دروست بكات‌و ئیخوان ئەلموسلیمین بكاتە بەدیلی گرووپە رادیكاڵ‌و تونددەمارەكان، كە جەنگێكی خوێناوییان دژ بە دەسەڵاتی میسر بەرپاكردبوو، لەپاڵ ئەمەشدا دەیویست جۆرێك لە ئاسانكاریی بۆ ئیخوان بۆ بهێنێتە كایەوە تا لەرێگەی خەباتی سەندیكایی سنوردارەوە سەرەلەقێ بكەن، بەڵام بەهەمان شێوەی ئاسانكارییەكانی پێشووی سیستەمی پاشایەتیی‌و كۆماریی عەبدونناسرو سادات ئیخوان توانی بەزوویی ئەو هەلە بقۆزێتەوەو، هەڕەشەی گەورە بۆسەر دەوڵەتی میسر دروست بكات. بۆیەشە سەرلەنوێ لەناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا هەڵمەتی توند دژ بە ئیخوان گیرایەبەر. دامەزراندنی "كیفایە" لەژێر ناوی "جووڵانەوەی میسریی لەپێناو ریفۆرم" لەئەیلولی 2004دا سەرەتای دەركەوتنی بزووتنەوەیەكی ناڕازایەتیی جەماوەریی كارابوو، كە دروشمی "نا بۆ درێژكردنەوە، نا بۆ میراتگریی" بەرزكردبۆوەو، قەڵەمبازێكی نمونەیی بوو بەرەو ئاسۆكانی ریفۆرمخوازیی لەمیسرداو، سەرەتای رووبەڕووبوونەوەیەكی راستەقینە بوو لەگەڵ رژێمەكەی موبارەكدا. هەر لەو سەروبەندەدا چەندین رەوتی سیاسیی گرنگ لەمیسر دایانەپاڵ كیفایە وەك "چەپی ناسریی‌و ماركسیی، رەوتی دیموكراتیی كۆمەڵایەتیی، رەوتی لیبرالیی پێشكەوتنخواز، ئیخوان ئەلموسلیمین، پارتی ناوەند"، تێكڕای ئەو پارت‌و رێكخستنە سیاسییانە بەخۆكەوتن بەئامانجی بەدیهێنانی ریفۆرمی دەستووریی، سیاسیی‌و فەرهەنگیی، كیفایە لەرێگەی چەندین خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتیی جەماوەرییەوە درێژەی بە بزووتن‌و جموجۆڵەكانی دا. (10) 25ی یەنایەری 2011 رۆژێكی مێژوویی گرنگە بۆ میسرییەكان، كە توانییان بەتەواوی پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانەوە بڕژێنە سەر شەقامەكان‌و، داوای گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسیی حوسنی موبارەك بكەن، لەو رۆژەدا میسرییەكان توانییان نمونەیەكی گەورەی خەباتی بێ توندوتیژیی پیشان بدەن بۆ گۆڕینی دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكەی حوسنی موبارەك، كە بڕشی جووڵانەوەی لەتەواوی هێزو ئاڕاستە سیاسیی‌و كۆمەڵایەتییەكان بڕی بوو. سەركەوتنی شۆڕشی تونس‌و تێقوچانی سەرۆكی ئەو وڵاتە زەین لعابدین بن عەلی گوژمێكی توندی دایە خۆپیشاندەرانی میسر تاكو بەردەوام بن لەسەر ناڕەزایەتییەكان بەئامانجی سەرنخونكردنەوەی رژێمەكەی موبارەك. لەسەردەمی حوكمڕانیی موبارەكدا ئیخوان ئەلموسلیمین وەك جووڵانەوەیەكی سیاسیی رۆڵی ئۆپۆزیسیۆنێكی كارتۆنیی دەبینی، بەتەواویی پابەندبوو بەو هێڵە سوورانەی، كە رژێمەكەی موبارەك بۆیان كێشابوو، بۆی نەبوو بیانبەزێنێت، بەڵام ئیخوان سوودمەندبوو لەو ئاسانكارییانەی بۆی رەخسابوو تاكو بەگوڕو تینێكی نوێوە لە كاتی خۆیدا بتوانێت بەخێرایی خۆی گرد بكاتەوەو ئەو رۆڵە مێژووییە بگێڕێت، كە دەیان ساڵ بوو خەونی پێوە دەبینی. بەكرداریش ئیخوان لەسەردەمی حوكمڕانیی موبارەكدا تاقە هێزی رێكخراو بوون، كە بتوانن رۆڵ بگێڕن‌و، سازو ئامادەبن بۆ هەر قەومانێك‌و پێشهاتێكی لەناكاو. بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر ئەو دروشمانەی، كە میسرییەكان لە 25 ی یەنایەردا بەرزیان كردەوە، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو پاڵنەرە جۆراوجۆرانەی، كە هاندەری میسرییەكان بوون بۆ رووخاندنی دەسەڵاتەكەی حوسنی موبارەك، لەدیارترینیان:
1. یاسای باری نائاسایی، كە لە ساڵی 1981ەوە پیادە دەكرا.
2. گۆڕانكارییە دەستوورییە یەك بەدوا یەكەكان، كە ژیانی سیاسیی لەمیسردا لەبندا وشككرد.
3. تۆڕی ئاسایشیی، كە پتر بوو لە ملیۆن‌و نیوێك كەس بۆ چاودێریكردن‌و سوسەكردنی بەرهەڵستكاران‌و لەناوبردنی هەرجۆرە یاخیبوونێك.
4. گەندەڵیی بەربڵاو لەتەواوی جومگەكانی دەوڵەت‌و شارەكانی میسردا، كە ژێرخانی ئابووریی‌و خزمەتگوزاریی گشتیی كەنەفتكرد. (11) فەسادی سیاسیی، كە پارتەكەی حوسنی موبارەك پێڕەویی لێدەكرد نەك بەتەنها كەرتی ئابووریی نەگرتەوە، كە خۆی لە بەهەدەردانی ملیارەها جونەیهدا بینییەوەو زۆرینەی دەوڵەتمەدارانی میسر قازانجیان لە دارایی گشتیی وەردەگرت بەتایبەت خانەوادەی موبارەك(*)، بەڵكو فەسادە سیاسییەكە گەیشتە ئەو ئاستەی بەشێوەیەكی ئابڕوبەرانە خواست‌و ویستی گەلی میسر ساختە بكرێت لە هەڵبژاردنەكانی پێش 25ی یەنایەردا. تەواوی میدیاكانی جیهانیش وێنەی ئەو ساختەكارییانەیان دەگواستەوە، كە لە هەڵبژاردنەكاندا روویاندا، ئامانجیش لەو ساختەكردنی خواستی گەلی میسر بەردەوامبوونی سەرمایەدارانی دەوڵەت‌و بێبەشكردنی ئۆپۆزیسۆنی میسریی بوو، بەتایبەت ئیخوان ئەلموسلیمین. خەسارەتمەندی یەكەمی ئەو ساختەكارییانە ئیخوان بوو، كە گەورەترین رێكخستنی میسریی بوو لەرووی رێژەی بەئەندامبوون حیزبییەوە، ئەندامەكانی ئیخوان دەیان هەزاری لەخۆدەگرت، كە سەر بە بۆرژوای گچكەو ناوەند بوون‌و گیرۆدەی دەستی بێكاریی‌و سیاسەتە توندەكانی دەسەڵات بوون. (12)
خواستی ئەو شۆڕشە جەماوەرییەی، كە لە میسر روویدا دژ بە خانەوادەی موبارەك‌و پارتی فەرامانڕەوا خۆی لەم داواكارییانەی خوارەوەدا بینییەوە:
1. ئەنجامدانی ریفۆرم لە دامەزراوەی حوكمڕانیی لەرێگەی وازهێنانی سەرۆكی دەوڵەت لە بەرپرسیاریەتی حوكمڕانیی.
2. ئەنجامدانی ریفۆرمی سیاسیی‌و دەستووریی لەپێناو بنجداكوتینی بنەما راستەقینەكانی دیموكراسیەت لەوڵاتدا.
3. لێپێچینەوەو جەزرەبەدانی گەندەڵكاران، ئەوانەی هۆكاری بەهەدەردانی سامانی گشتیی بوون لەپاڵ سوسەكردن‌و بەدواداچوونی شەفافانە بۆ داراییە دزراوەكان.
4. چەسپاندنی پرنسیپی دەوڵەت یاساو، رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ‌و، ئازادییە بنەڕەتییەكان لەرێگەی چالاككردنی ئەدای دامەزراوەیی‌و حكومیی. (13) بەهۆی شەپۆلی توندی ناڕەزایەتییەكان‌و تینوتاوسەندنی تووڕەیی ئەو بزووتنەوەی جەماوەرییەی لەمیسر روویدا سەرۆكی میسر حوسنی موبارەك لە 11ی شوباتی 2011دا دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لەپۆستی سەرۆكایەتیی كۆماری میسر راگەیاند‌و، رێبەرایەتیی گشتیی هێزە چەكدارەكانی راسپارد بۆ گرتنەدەستی جڵەوی كاروباری وڵات. لەو سەروبەندەدا ئیخوان موسلمین وەك تاقە هێزی رێكخراوی سەر گۆڕەپانی سیاسیی میسر توانی ئامادەیی خۆی بسەلمێنێت‌و لەهەڵبژاردنەكەی ساڵی 2012دا كاندیدی ئیخوان دكتۆر محەمەد مورسی توانی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، سەركەوتنی مورسی هەلێكی گەورەی بەخشیی بە ئیخوان تا بەوپەڕی هێزو هەرەكەتیەوە لەمەیدانی سیاسیدا رۆڵی گەورە بگێڕێت. محەمەد مورسی، لەقۆناغی یەكەمی حوكمڕانییەكەیدا لەرێگەی گرتنەبەری چەندین رێوشوێنی ئیدارییەوە هەوڵیدا دەست بەسەر دامەزراوەكانی دەوڵەتدا بگرێت، هەوڵیشیدا دەستكاریی‌و بڕیار لەسەر چەند رێوشوێنێكی تایبەت بە هێزە چەكدارەكان بدات لەپاڵ دیاریكردنی چەندین فەرماندەی سەربازیی‌و دیاریكردنی ماوەی خزمەتی سەربازیی. لەلایەكی ترەوە دۆخی ناوخۆیی میسر بەهۆی راگەیاندنی دەستوورییەوە لە 22ی 11ی 2012دا پێی نایە قۆناغێكی دژوارەوە لەسایەی حكومەتەكەی "هیشام قندیل"دا، هەروەها هەستان بە گواستنەوەی دادوەران‌و دیاریكردنی پارێزگاری نوێ، لەهەمووشی گرنگتر گۆڕینی فەرماندە سەربازییەكان بوو. ئەوەی لێرەدا مەبەستمە ئاماژەی پێبدەم، هەندێك لە توێژەرانی عەرەبیی‌و بیانیی شۆڕشەكانی تونس‌و میسریان بە "شۆڕش" لەقەڵەم نادەن، بەڵكو بە ناوكی شۆڕشگەلێك ناوزەدیان كردووە، كە لەقۆناغی پێكهاتندایە، چونكە سەری رژێمەكان لەتونس‌و میسر كەوتن‌و سیستەمەكانیان بەتەواوی پەیكەری سیاسیی‌و ئابووریی‌و سەربازییەوە وەك خۆیان مانەوە.. "شۆڕشی دیموكراسیی راستەقینە بەتەنها كورت نابێتەوە لەسەر بەدیهاتنی گۆڕانكاریی لەبونیاتی ئابووریی، كۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی لەوڵاتدا، بەڵكو گرنگترین دەسكەوت، كە بەدەستی بهێنێت بەرپاكردنی شۆڕشی فەرهەنگیی نوێیە، بەشێوەیەك دیموكراسیەتی راستەقینە لەئامێز بگرێت‌و، ئازادیی دەربڕین فەراهەم بكات، لەپاڵ بەرجەستەكردنی دابڕانێكی كرداریی لە میراتی سیستەمە فەرهەنگییە كۆنەكە، ئەوەی باڵادەست‌و زاڵ بووە.." (14) بەمانایەكی تر شۆڕشە عەرەبییەكان "تونس‌و میسر" نەیانتوانی زەبرێكی توند لە پەیكەری سیاسیی‌و ئابووریی‌و سەربازیی سیستەمە سیاسییەكان بسرەوێنن، بەشێوەیەك بونیاتی ئەو پەیكەرە بڕمێنن‌و بە بونیاتێكی نوێ لەشوێنی بونیاتە كۆنەكە جێ بكەنەوە، هەر بەوهۆیەشەوە بوو، كە دژە شۆڕش روویدا.
ئیدی لەپاش دە مانگ لە حوكمڕانیی محەمەد مورسی، كە چەندین هەڵەی ستراتیژیی لەخۆگرتبوو، قۆناغی یەكلاكردنەوە هاتەپیشێ، لە 26ی 4ی 2013 بووتنەوەی یاخیبوون/ التمرد دامەزراو، "حەمدین سەباحی" سەروكاری واژۆكردنی سەندنەوەی متمانەی دەكرد لە سەرۆكی هەڵبژێردراو، هەروەها بۆ سەرلەنوێ ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار، ئەم هەوڵانە، مورسی ناچاركرد بانگهێشتی تەواوی لایەنە سیاسییەكان بكات بۆ گفتوگۆو پێكهێنانی لیژنەی گۆڕینی دەستوور‌و دەستكردن بە پرۆسەی ئاشتەوایی نیشتیمانیی، بەڵام دۆخەكە بە ئاڕاستەیەكی دژواردا هەنگاویناو، لە 12ی 12ی 2013 دامەزراوەی سەربازیی میسر بانگهێشتی لایەنە سیاسییەكان‌و نووسەران‌و رێبەرە دیارەكانی كرد تاكو بە روانینێكی روون‌و ئاشكراوە چارەسەری دۆخی ناهەمواری وڵات بكەن.. خۆپیشاندانەكان بەردەوامییان هەبوو دژ بە مورسیی، سەرەنجام وەزیری بەرگریی میسر لە 3ی 7ی 2013 كۆدەتای بەسەر مورسی كردو، جڵەوی دەسەڵاتی دایە سەرۆكی دادگەی دەستووریی "عەدلی مەنسور"، مورسیش خزێنرایە زیندان. هۆكارەكانی شكستی رەوتی ئیسلامیی لەمیسر، كە خۆی لە ئیخوان ئەلموسلیمیندا دەبینێتەوە خۆی لەم هۆكارانەدا دەبینێتەوە، یەكەم ئاوێتەكردنی ئایین‌و سیاسەت، دووەم هەڵوێستی نەرێنییان لەبەرامبەر دەوڵەتی نەتەوەیی، سێیەم باڵادەستیی گوتار زاڵبوون‌و لەبەرچاوگرتنی زۆرایەتیی. چوارەم بێ بەڵێنیی لەبەرامبەر ئەو پەیمانانەی دابووی بە تەواوی ئاڕاستە سیاسییە مەدەنییەكان، پێنجەم نەبوونی بەرنامەو پرۆژەیەكی راستەقینە (بۆ نمونە عەبدونناسر كاتێك جڵەوی دەسەڵاتی گرتەدەست دەستیدایە هەڵوەشاندنەوەی خاوەندارێتیی‌و دەركردنی ریفۆرمی كشتوكاڵیی، كە بە هۆیەوە ملیۆنان جووتیارو پاڵەی هەژار دایانەپاڵی)، شەشەم دەست بردن بۆ شوناس‌و تایبەتمەندیی‌و یەكێتیی كۆمەڵگەی میسریی ( بۆ نمونە دروستكردنی بزووتنەوەی "التجرد" لەبەرامبەر بزووتنەوەی "التمرد" لەپێناو پاڵپشتیكردن لە محەمەد مورسی)، حەوتەم تۆمەتباركردنی بەردەوامی ئەقباتەكان بە پشتیوانیكردن لەهێزە سیكۆلارەكان دژ بە شەریعەتی ئیسلامیی، حەوتەم مەترسیی بە ئیخوانیكردن‌و بەئیسلامیكردنی دەسەڵات‌و كۆمەڵگەی میسریی، واتە دروستبوونی دەوڵەتێكی تری ئیسلامیی بەهەمان شێوەی ئێران لەگەورەترین وڵاتی عەرەبیدا، هەشتەم ترسی دەوڵەتانی زلهێز لەدروستبوونی دەوڵەتێكی بەهێزی ئایینیی لەمیسر، كە گەمە بە دۆســـیەی پەیوەندییە دەرەكییەكانی میسر بكات بەتایبەت پەیوەندیی لەگەڵ ئیسرائیلدا.(15) دەسەڵاتەكەی پاش كۆدەتا سەربازییەكەی میسر دەستیدایە هێرشێكی توند بۆ سەر ئیخوانەكانی میسر، بەهەزاران ئەندامی ئەو رێكخراوەو باڵە سیاسییەكەی قۆڵبەستكران، تەواوی خۆپیشاندن‌و ناڕەزایەتییەكان ئیخوان بە زەبری هێز بڵاوەیان پێكرا‌و بەسەدانیان لێ كوژرا، بەهۆی كۆبوونەوەی خۆپیشاندەرانی مورسیی‌و ئیخوانەكان‌و رەوتە ئیسلامییەكانی تری ژێر باڵی ئیخوان‌و كاریگەرییان لەسەر رای گشتیی ناوخۆیی‌و دەرەكیی لە مەیدانی رابیعەی عەدەویی‌و نەهزە هێرشیان كرایە سەرو، بەوهۆیەوە پتر لە 1000 كەس بوونە قوربانی، كۆمەڵكوژییەكەی رابیعەی عەدەویی بەرەنگاربوونەوەی توندی لەنێوان ئیخوان‌و دامەزراوەی سەربازیی دروستكرد، مورشیدی ئیخوان محەمەد بەدیع‌و سەركردەكانی ئیخوان خزێنرانە زیندان‌و، پارتی ئازادیی‌و دادپەروەریی باڵی سیاسیی ئیخوان یاساغ كرا. بە نزیكەیی 20 هەزار كادێرو لایەنگری ئیخوان زیندانیكران، بەئێستاشەوە دەسەڵاتی میسر بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح سیسیی بەردەوامە لە راوەدونانی سەركردەو لایەنگرانی ئیخوان‌و، بڵاوە پێكردنی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانیان. بەبڕوای ئەشرەف ئەلشریف، لەپاش ئەو لێدانە توندو بەردەوامەی، كە دەسەڵاتی نوێی میسر دەیكردە سەر ئیخوانەكان، بەناچاریی ئیخوان گۆڕانكاریی رێكخراوەییان ئەنجامدا بۆ هەڵكردن لەگەڵ بارودۆخە نوێكە، بۆ ئەم مەبەستە زنجیرەیەك گۆڕانكاریی رێكخراوەیی‌و ئایدۆلۆژییان ئەنجامداوە، لەكاتیكدا سەركوتی بەردەوامی دەسەڵات ناچاریكرد پەنا بۆ لامەركەزیەت بەرێتەوە، گرتنی زۆربەی سەركردە باڵاكان‌و رێبەرانی بزۆزی چینی یەكەم بۆ سێیەم‌و زۆرینەی ئەندامانی مەكتەبی ئیرشاد‌و ئەنجومەنی شورای ئیخوان‌و سەرۆكی نووسینگە ئیدارییەكان بووە هۆی پسانی رایەڵەی رێكخراوەیی ئیخوان، ئەمەش دەسەڵاتی بەخشییە توێژی خوارەوەی ئیخوان تا لەسەر ئاستی مەحەلیی رۆڵ بگێڕن.. بۆ یەكەمجاریش خانمانی ئیخوان كەوتنە بەر زەبری توندی دەسەڵات.. بەهۆی سەركوتكردنی هەرجۆرە جموجۆڵێكی ئیخوانەوە وەرچەرخانی ئایدۆلۆژیی هاتۆتە ئاراوە، لەدیارترینیان گەڕانەوەی ئەندامانی ئیخوان بۆ بیرۆكەی پشتبەستن بە پرنسیپە سوننەتییەكان وەك سەرچاوەی شوناسی ئیخوان.(16) سەرەنجام، بەلابردنی محەمەد مورسی، ئیخوانئەلموسلیمین زەبرێكی گورچكبڕی بەركەوت‌و، ئەو زەمینەسازییە مێژووییەی، كە دەیان ساڵ بوو لەهەوڵی بەدیهێنانیدا بوون بوو بەپێی روانینەكانی حەسەن ئەلبەنناو لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلام لەكیسیان چوو، ئەوەی ماوەتەوە قسەی لەسەر بكرێت ئەوەیە ئایا دەسەڵاتەكەی عەبدولفەتاح سیسی دەتوانێت بەشێوەیەكی ریشەیی ئیخوان لەبەین بەرێت؟ ئایا ئاسۆ ئایندەییەكانی پەیوەندییەكانی ئیخوان ئەلموسلیمین‌و دەوڵەتی میسریی بەچ ئاقارێكدا دەكەوێتەوە؟ ئایا ئیخوان سازش دەكات بۆ دەسەڵاتەكەی سیسیی‌و دان بە بنەماكانی حوكمڕانیی پاش كۆدەتاكەدا دەنێت؟ ئایا چارەنووسی ئیخوان لەپاش ئەو هەڵمەتە تونددەمارو پڕوكێنەرەی بەسەریدا هات چی دەبێت؟ ئایا سیسیی دەبێتە بنیاتنەری میسری نوێ‌و تاچ رادەیەك دەتوانێت میسر لە ئیخوانۆفۆبیا رزگاربكات؟ ئایا ئیخوان دووچاری جەمسەرگیریی نوێ دەبێتەوەو بەسەر ئاڕاستەو باڵی جیاوازدا دابەش دەبێت؟ رەنگبێ زۆربەی سەرنج‌و لێكدانەوە لۆژیكییەكان لەقۆناغەكانی ئایندەدا بەئاڕاستەی ئاشتەواییدا بچن لەگەڵ دەسەڵاتەكەی عەبدولفەتاح سیسیدا، وەكچۆن لە قۆناغی پێشوتردا موبارەك ئەنجامی داو، توانی بەشدارییەكی ناكاراو لاوەكیی بە ئیخوان بكات، هەروەها ئیخوان لەداخزان رزگاربكات بەرەو بیری شۆڕشگێڕیی"قوتبیزم"و، ناچاریان بكات لەچوارچێوەی كاری سیاسیی سنورداردا بكەونەخۆ، بەتایبەت دەوڵەتی میسر لەمڕۆدا توانیویەتی پشتیوانیی ئەزهەرو نوری سەلەفیی بەدەست بهێنێت‌و، لەدژی گوتاری ئیخوانی دنەیان بدات. ئیخوان لەرێگەی فشاری ئاسایشییەوە ناچاركراوە دەستبەرداری ژیانی سیاسیی ببێت‌و، چیتر ناتوانێت وەك تەوژمێكی كاریگەر خۆی نمایش بكات، ناشتوانێت لەماوەیەكی نزیكدا بەشێوەیەكی كارا خۆی رێكبخاتەوە، بەهۆی رێژەی بەرزی گرتنی سەركردەكانیەوە، لەپاڵ ناساندنی وەك جووڵانەوەیەكی تیرۆریستیی، كە هانی كردەوەی توندوتیژیی‌و تیرۆر دەدات. بەڵام پرسیارە بنچینەییەكە ئەوەیە ئایا بەهەمان شێوەی مۆدێلە ئیسلامییەكەی توركیا بەتایبەت لەپاش ئەنجامدانی كۆدەتا بەسەر "نەجمەدین ئەربەكان"دا لەساڵی 1997‌و، پڕوكاندنی هێزو هەرەكەتی پارتی رەفاهی ئیسلامیی‌و هەڵوەشاندنەوەی لەلایەن دەوڵەتی توركیاو هێزە باڵادەستە سێكۆلارەكانەوە - ئەوانەی خۆیان بە پاسەوان‌و حەسحەسی كەمالیزم دەزانن – سیمبولێكی رزگاركەری رێوڕەوتی ئیسلامیی وەك "رەجەب تەیب ئەردۆگان" دەرەكەوێت، كە تەواوی هەڵەو پەڵەو هەڵنوتانەكانی تەوژمی ئیسلامیی لەتوركیا بداتە بەر نەشتەری رەخنەو لەسەر بنەمای بەهەندوەرگرتنی ئەو كەموكورتییانە تەكان بەمۆدێلێكی تری ئیسلامی سیاسیی بدات وەك ئەوەی ئەردۆگان لەچوارچێوەی پارتی دادوگەشەپێدانی توركیدا ئەنجامیدا؟..  "ئیسلامی بزاڤگەریی میسریی"، كە خۆی لە ئیخوانیزمدا دەبینێتەوە ئەزموونی تفتوتاڵ‌و كارەساتباری تەواوی سیستەمە سیاسییەكانی میسری تاقی كردۆتەوە هەر لە سیستەمی پاشایەتییەوە تا دەگاتە سیستەمە جۆراوجۆرە حوكمڕانییە كۆمارییەكانی عەبدونناسرو سادات‌و موبارەك‌و سیسیی ئێستا، ئەو ئەقڵییەتەی لەم قۆناغە یەكلاكەرەوەدا دەبێت رۆڵبگێڕێت دەربازبوونە لەو قەیرانە قووڵەی، كە ئیخوان تێی كەوتووە، لەرێگەی رەخنەلەخۆگرتن‌و تازەگەریی‌و چاوخشانەوە بە بەرنامەو پێڕەوی ئیخوان، رەنگە لە ئایندەیەكی نزیكدا دەسەڵاتەكەی سیسیی دەرفەت بەكرانەوەی رێژەیی دیموكراتیی نەدات بەشێوەیەك ئیخوان ببێتە بەشێك لەو كرانەوەیە‌و، بەشێوەیەكی بەهێز بێتەوە مەیدان.. یان ئەوەتا ئیخوان لەرێگەی گورجكردنەوەی سەرلەنوێی "ئیسلامی كۆمەڵایەتیی"ەوە‌و پەنابردن بۆ خەباتی مەدەنییەوە بەردەگرێت لەهەڵكشانی ئەنگێزە رادیكاڵەكان لەناوخۆیداو، سەرلەنوێ تەزوولەهێنانەوە بەگیانی ئاشتیخوازیی‌و ئافەرۆزكردنی توندوتیژیی. •• پاشەكیی‌و ئاكامگیریی
• ئیخوان ئەلموسلیمین هەر لە سەرەتاتكێی دامەزراندنیەوە لە بگرەو بەردەو زۆرانگرتنێكی توندایە لەگەڵ سیستەمە جۆراوجۆرە سیاسییەكانی میسر، هەر لە سەردەمی پاشایەتییەوە بگرە تا دەگاتە سیستەمە كۆمارییە یەك بە دوایەكانی ئەو وڵاتە، ئەو زۆرانگرتنەش لەگەڵ دەسەڵاتە سیاسییەكاندا جۆرێك لە هێزو هەرەكەتی مانەوەو دانبەخۆداگریی‌و بەرەنگاربوونەوەی فشارەكانی لەلا دروستكردووە، كە زیاتر توانای مانەوەو خۆسازێنیی لەگەڵ رووداوە نوێكاندا پێبەخشیوە، هۆكاری بنەڕەتیی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ قووڵایی رێكخستنی جووڵانەوەكە لەجەرگەی كۆمەڵگەی میسریی‌و تۆڕە دەرەكییەكانی ئەو بزاڤەدا.
• لەدیارترین ئاكامەكانی شۆڕشە عەرەبییەكان سەرلەنوێ هاتنەوە بەرباس‌و گەنگەشەكردن بوو سەبارەت بە جووڵانەوە ئیسلامییەكان‌و، رۆڵ‌و قەبارەیان لەهەڵایسانی شۆڕشە جەماوەرییەكاندا، هەروەها شیمانەكانی جڵەوكردنی دەسەڵاتی سیاسیی‌و ئایندەی ئەو رەوتە ئیسلامییانە لەپاش ئەوەی دەرفەتیان بۆ رەخسا بێنەوە مەیدان‌و بەشداریی لەژیانی سیاسیدا بكەن‌و بگەن بە لوتكەی دەسەڵات.
• لەوڵاتانی عەرەبیدا بەو پێیەی زۆربەی دەسەڵاتە سیاسییەكان لەرێگەی كۆدەتاو شەرعییەتی شۆڕشگێڕییەوە پایەداربوون شتێك نییە بەناوی نەریتی دیموكراتیی، كە چاوی لێبكرێت‌و لەسەر هەمان هێڵی دیموكراتی هەنگاو بنرێت.
• هەرچەندە ئیخوان لەدەسەڵات دوورخرایەوەو كەوتە ناو قەیرانێكی قووڵی رێكخراوەیی‌و رێبەرایەتیی‌و ئایدۆلۆژییەوە، بەڵام تاكو ئێستا توانیویەتی وەك هێزێكی پابەند بە بنەما دیموكراتییەكانەوە خۆی نمایش بكات‌و، رێگە لە ئەندامانی بگرێت لەچوارچێوەی ئیسلامی شۆڕشگێڕیی‌و بزووتنەوەی چەكداریدا خۆیان رێك بخەنەوە، ئەمەش بەو مانایەدێت، كە تا ئێستا ئیخوان جڵەوی ئاڕاستەكردنی كاری رێكخراوەیی لەدەستنەداوە.
• دەسەڵاتی ئەمڕۆی میسر بە رێبەرایەتیی عەبدولفەتاح سیسیی ناتوانێت ئیخوان ریشەكێش بكات هەرچەند هەڵمەتی توندوتیژتر بكاتە سەریان، چونكە لەقۆناغە مێژووییەكانی پێشووتردا هەمان ئەزموون تاقی كراونەتەوە، عەبدونناسرو سادات‌و موبارەك تواناو پێگەی گەورەتریشیان هەبوو نەیانتوانی ئەو روانینە رادیكاڵە لەدژی ئیخوان بەرنەسەر، لەبەرامبەریشدا، ئیخوان ناتوانێت بە خەونی تۆڵەسەندنەوە، نەیارە سەرسەختەكانی بسڕێتەوە.
●●●  سەرچاوەو پەراوێزەكان:
*) جەمالەدینی ئەفغانی (1838-1897): یەكێكە لە دیارترین ریفۆرمخوازە مەزنەكانی ئیسلام‌و، تازەگەرێكی ئیسلامیی كەموێنەیە، لە ئەسەد ئاباد نزیك لە كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان هاتۆتە ژیانەوە‌و، هەر لەم شارەشدا زانستە ئیسلامییەكانی خوێندووە، لەساڵی 1868 روویكردۆتە هیندستان، بەڵام رێگەی پێنەدراوە بمێنێتەوە بۆ ئەم مەبەستە دوورخراوەتەوە بۆ میسر‌و، لەوێشەوە بۆ ئەستەنبوڵ‌و لەندەن، رێبەرایەتیی چەند رێكخراوێكی سیاسیی كردووە، شانبەشانی محەمەد عەبدە چەندین رۆژنامەو گۆڤاریان دەركردووە‌و، سەرجەمیشان كاریگەریی گەورەیان كردۆتە سەر كۆمەڵگە ئیسلامییەكان. وەك بیریارێكی ئیسلامیی‌و تازەگەرێكی دەوڵەمەند بەفیكر خزمەتێكی پرینگاوەی بە فیكری ئیسلامیی كردووە‌و، لەمڕوەوە جێپەنجەی دیارە. رێكخراوی (العروە الوپقی)ی لەگەڵ محەمەد عەبدەدا دامەزراند، پاشتر گۆڤارێكیان هەر بەم ناوەوە دەركرد، گۆڤارەكە لەناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا دەنگدانەوەیەكی مەزنی هەبوو، ئامانجیشی یەكڕیزیی‌و یەكێتی مسوڵمانان بوو، هەروەها بەگژداچوونەوەی كۆڵۆنیالی بەریتانیی‌و ئازادكردنی میسرو سۆدان لەچنگۆڵەی ئەم كۆڵۆنیالە دڵبژۆكە. بڕوانە كتێبی (جمال الدین الافغانی موقڤ الشرق وفیلسوف الاسلام: د. محمد عمارە، الگبعە الپانیە، دار الشروق، 1988، جەمالەدینی ئەفغانی فەیلەسوف‌و نوێگەری سەدە، خالد توفیق پێنجوێنی، چاپی یەكەم، چاپخانەی پەیوەند، سلێمانی، 2011).
*) محەمەد عەبدە، بەگوتەی (ئەمین زەكی بەگ)ی مێژوونووسی بەنێوبانگی كورد كوڕی شێخ خەیروڵڵای كوردییە، پێشەنگی رۆشنگەرانی ئیسلامییە لەسەدەی نۆزدەدا، روانین‌و بۆچوونە رەخنەیی، پەروەردەیی، سیاسیی‌و كۆمەڵایەتیی‌و، هەوڵە ریفۆرمخوازە تازەگەرەكانی مایەی سەرسامییەكی مەزنە، لە چەندین بواری جۆراوجۆردا تێزە فیكرییەكانی پێشكەشكردووە، وەك زانایەكی لێبڕالی ئیسلامیی كلاسیك دژ بە تەوژمی دۆگمابوون‌و سێكیۆلار وەستاوەتەوە‌و، لەسەر رێبازی نێوەندگەرایی لەنێوان ئەو دوو تەوژمەدا پەرەیداوە بە بیروباوەڕەكانی، پێگەی ئەقڵیی‌و زانستیی كردۆتە پێودانگی راستیی‌و چەوتیی لە ساخكردنەوەی بیروبۆچوونەكاندا، هەرچەندە خاوەن رۆشنبیرییەكی ئیسلامیی‌و فەڕەنسیی ئەوروپیی بوو، بەڵام لەسەر ئەو رێبازە نێوەندگەراییە بەردەوامبوو كە بەخۆی بڕوای پێی هەبوو، بە ئەقڵانیەتێكی ئیسلامیی شلڕۆ‌و كراوە سازانی لەنێو رێبازەكاندا دروست دەكرد. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە كتێبی (محەمەد عەبدە تازەگەری ئیسلام، ن. محەمەد عەمارە، و. بەرزانی مەلا تەها، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، 2011.
*) محەمەد رەشید بن عەلی رەزا (1865-1935): لە لوبنان لەدایكبووە، خوێندنی ئاینیی هەر لە لوبناندا تەواوكردووە، تازەگەرێكی ئیسلامییە، یەكێكە لە پێشەنگانی فیكری ریفۆرمی ئیسلامیی‌و، خاوەن بەرنامەیەكی ریفۆرمی ئیسلامیی گشتگیرو رۆشنە، لەهەمان كاتیشدا نووسەرو ئەدیب‌و رۆژنامەنووسێگی گەورەیە، بیرە پێشكەوتنخوازییەكانی دەیان كۆڵینەوەی لەبارەوە نووسراوە، هەروەها گۆڤاری مەناری دەركردووە، كە ئامانج لێی ریفۆرمی ئاینیی‌و كۆمەڵایەتیی بووە. (الموسوعە الحرە). 1) الاخوان المسلمون "رۆیە إشتراكیە": سامج نجیب، مركز الدراسات الاشتراكیە، ص 5-6-7.
2) الاخوان المسلمون "رۆیە إشتراكیە": هەمان سەرچاوە، لا 11-12.
3) بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: سیاسە ملك فاروق تجاه الاخوان المسلمین 1937-1957: د. شاكر چیدان جابر، مجلە ژی قار، مركز الدراسات العراقیە.
4) الاخوان المسلمون "رۆیە إشتراكیە": هەمان سەرچاوە، لا 20-21.
*) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی گرووپ‌و رێكخستنە ئیسلامییەكان لەسەردەمی ئەنوەر ساداتدا بڕوانە: الجماعات الاسلامیە فی مصر فی عهد الرئیس انور السادات (1970-1981): بشار حسن یوسف، مجلە التربیە والتعلیم، كلیە العلوم السیاسییە/جامعە الموصل، المجلد 15، العدد 2، 2008. هەروەها بڕوانە: دوافع تصعد تیار الاحیا‌و الاسلامی فی مصر "1967-1981" –دراسە تحلیلیە: د. عمر مهدی خلیل الحیالی، مجلە التربیە والتعلیم، كلیە التأریخ/ جامعە الموصل، المجلد 19، العدد5، 2012.
5) توێژینەوەكی (محمود أحمد جبر) بەناوی (مستقبل الاسلام السیاسی فی دول الربیع العربی).
6) الاخوان المسلمون "رۆیە إشتراكیە": هەمان سەرچاوە، لا 24-25.
7) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی هەڵوێستەكانی ئیخوان بەرامبەر بە گۆڕانكارییە دەرەكییەكان بڕوانە كتێبی: التیارات الاسلامیە فی مصر وموقفها تجاه الخارج "من النكسە إلی المنصە (1967-1981): د. ولید محمود عبدالناصر، الگبعە الاولی، دار الشروق، القاهرە، 2001. 8) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەو پەیوەندییەكانی ئیخوان ئەلموسلیمین‌و كۆماری ئیسلامیی ئێران بڕوانە: الاخوان المسلمون والپورە الاسلامیە فی إیران "جدلیە الدولە والامە فی فكر الامامین البنا والخمینی: د. أحمد یوسف، بیت الحكمە للدراسات والاستشارات، 2010.
9) تغییر مۆسسە الحكم فی مصر: د. أحمد عدنان كاڤم، مركز الدراسات العراقیە، بغداد، 90.
10) الاخوان المسلمون وتغییر النڤام السیاسی فی مصر: د. سداد مولود سبع، مركز الدراسات الدولیە، العدد الپامن والخمسون، بغداد، ص 61.
*) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی سایكۆلۆژیای تێكشكاوی حوسنی موبارەك بڕوانە كتێبی: مهووسون فی السلگە "تحلیل نفسی لزعما‌و إستهدفتهم پورات 2011: موریال میراك – فایسباخ، الگبعە الاولی، شركە المگبوعات للتوزیع والنشر، بیروت، 2012.
11) الپورە المصریە حدود وافاق: الیسار الپوری، ص7-8، موقع/ الاشتراكیون الپوریون.
12) تغییر مۆسسە الحكم فی مصر: سەرچاوەی پێشوو، لا91.
13) واقع إشكالیە الهویە العربیە بین الاگروحات القومیە والاسلامیە "دراسە من منڤور فكری": محمد عمر أبو عنزه، دراسە ماجستیر، قسم العلوم السیاسیە، كلیە الاداب- جامعە الشرق الاوسگ، ص 109.
14) مستقبل الاسلام السیاسی فی دول الربیع العربی، سەرچاوەی پێشوو.
15) الاخوان المسلمین ومستقبل الاسلام السیاسی فی مصر: أشرف الشریف،
www. Carnegie-mec.org •

162 جار خوێندراوه‌ته‌وه‌ | Sunday, November 22, 2020

Share |