كۆتایی دەوڵەتی شۆڕشگێڕەكان
حەبیب محمەد دەروێش
چەمكی شۆرش بە پێی سەردەمەكان و گەلان و دەسەڵاتەكان گۆڕانی گەورەی بەسەردا دێت و هەر سەردەمێكیش شۆرشی خۆی و نەوەی خۆی و گوتار و چەمكی تایبەت بە خۆی هەیە ، كەواتە ئەگەر هەر سەردەمێك شۆڕشەكانی خۆی هەبێت ، ئەوا هەر شۆرشێكیش خاوەن شێواز و ووشەكانی خۆیەتی ، وهەر گەلێكیش خاوەنی شۆڕشی خۆیەتی ، گەلانێك لە ژێر دەسەڵاتی داگیر كاری دەوڵەتێكی بێگانەدا بن شۆڕشەكانیان جیاوازە لە گەلێكی تر كە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی خۆیدا بێت .
شۆرَشی گەلانی داگیر كراو بۆ ڕزگاری نیشتیمانیە و دەرچوونە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی داگیر كار و دروستكردنی قەوارەیەكی نیشتیمانی سەربەخۆیە ، ئەم شۆرشانە لە جیهاندا بە شۆرشە ڕزگاریخوازەكان ناودەبرین ، سەر كەوتنی شۆرشە ڕزگاری خوازییەكان مەرج نیە هەمیشە ئازادی سیاسی و ئازادی تاك و ویژدانی بە دوای خۆیدا هێنابێت هەندێك جار هەروەك ( ساتۆریان ) دەلێت:
ئەم شۆرشانە نەوەكانی خۆی دەخوات و لە ناویان دەبات ، پاڵەوانەكانی شۆرشی ڕزگاریخوازی چەندێك دەتوانێ و شەرعیەتی لە ناو بردنی دوژمنیان هەبێت ئەوەندەش شەرعیەتی لە ناو بردنی نەوەكانی خۆی هەیە بەو بیانوەی كە خۆیان برٍوایان پێیەتی ، شەرعیەتی شۆڕشگێڕی دەستی شۆڕشگێرەكان كراوە دەكات و دەسەڵاتیان ئازاد دەكات لە مامەڵە كردن لەگەڵ دەسەڵاتەكانیدا و چۆنیان بوێت بەو چەشنە هەڵسوكەوت دەكەن لەگەڵ خەڵك و سامانی ووڵات ،
چۆنیش میزاجیمان كار بكات بەو چەشنە سیاسەت و ئایدۆلۆژیایی ووڵات دادەمەزرێنن وهەر كاتێكیش ویستیان یی سانسۆر دەیگورن و هەمیشە شەرعیتەكەیان باڵا و موقەدەسە و ناكرێت گفتوگۆی لەسەر بكرێت .
بۆیە هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەت لە قۆناغی دوای شۆڕشە ڕزگاریخوازەكان ، مەبەستمان ( دەسەڵاتی یاسادان و جێبەجێكردن و دادوەری ) هیچ نین بێجگە لە كۆمەڵێ فەرمانبەری گوێڕایەڵی ئەو حیزبە سیاسیانەی كە شۆڕشی ڕزگاریخوازیان بەرپاكردووە .
بەزۆری لەم شۆڕشانەدا كارەكتەرێكی كاریزمی دەردەكەوێت ، كە دەكرێت بە خاوەنی چارەسەرە خەیاڵیەكان و هەموو ئومێدەكانی ووڵاتی لەسەر هەڵدەچنێ ، ئەو حیزبە سیاسیەش نوێنەرایەتی شورشگیڕەكان دەكات كار لە سەر قوڵكردنەوەی
سەركردەی كاریزمی دەكات بون وبەردەوامی حیزب وشۆرش دەبەستێتەوە بەو سەركردەكاریزمەوە هەروەك چۆن ( میكا فیللی )دەڵێ :
بۆ ئەوەی كۆمارێكی نوێ بێتە دی یان بۆ ئەوەی دامەزراوە كۆنەكان كۆمارێك بێت بەردەوام چاكسازی و گۆڕانی تیادا بكرێت ، پێویستە ئەمە ئەركی تاكەكەسێك بێت .
میكافیللی پێی وایە هەروەك چۆن نووسینی كتێبێك یان دروستكردنی تەلارێك بۆئەوەی ناوازەبێت دەبێت لە لایەن تاكە دانەرێكەوە دانرابێت یان تاكە تەلارسازێكەوە بونیات نرابێت ، هەر بەو چەشنە دەبێت دەوڵەتیش دروست بكرێت .
كەسی شۆڕشگێڕ پاڵەوانە ، پاڵەوانیش شەرعیەت لە هێزە فیزیكیەكەی خۆیەوە وەردەگرێت ، ئەو هێزی فیزیكی خۆی لە قۆناغی شۆڕشدا خەرج كردووە بۆ ڕزگاری گەلەكەی و قۆناغێكی تێپەڕاند كە بە قۆناغی ڕزگاریخوازی نیشتمانی ناو دێڕ دەكرێت، لە دوای ئەم قۆناغە هێزە فیزیكیەی كەسی شۆرشگێڕ دەگۆڕێت بۆ هێزێكی مەعنەوی ، بۆ هێزێك كە هەموو كەس نیەتی ، هێزێك كە بەخشیویەتی بە هەموو تاكەكانی كۆمەڵ ، بە كۆمەڵگا بە گشتی ، ئەم هێزە لە هێزێكی فیزیكیەوە دەگۆرێت بۆ هێزێكی مەعنەوی كە شەرعیەتی شۆڕشگێریە ودواتر ئەم ئەم شەرعیەتە بەرجەستە دەكریت لە دەستور وباقی یاساكانیتری وڵاتدا وشەرعیەتی یاسایی وەردەگرێت ، ودەبێت بەئیمتیازیك نەك تەنها كەسی شورشگێر ِ لێی بەهرەمەند دەبێت بەڵكو بە میراتی شۆڕ دەبێتەوە بۆ نەوەكانیشی، گۆڕانی ئەم هێزە لە هێزێكی فیزیكیەوە بۆ هێزێكی مەعنەوی كە شەرعیەتی شۆڕشگێڕیە مەترسیدارترین گۆڕانی دوای شۆڕشە ، چونكە ئەم شەرعیەتە هەموو شەرعیەتەكانی تر دەكات بە پاشكۆی شەرعیەتە شۆڕشگێڕیەكە ، شەرعیەتی دەنگی میللەت ، شەرعیەتی هەڵبژاردن ... هتد .واتە هەموو شەرعیەتەكانی تر
دەبێت لە خوار شەرعیەتی شۆڕشگێڕریەوە بێت ، كاتێك شەرعیەتێك دەنگ و ڕەنگی هەیە كەوابەستە و لە خزمەتی شەرعیەتی یەكەمدا بێت، هەموو بەرژەوەندیەكانی ووڵات و كۆمەڵگا دەبەسڕێتەوە بە شەرعیەتی یەكەمە وە كە شەرعیەتی شۆڕشگێریە ، لاواز بوونی شەرعیەتی یەكەم و سەردەرهێنانی شەرعیەتی پاشكۆ كە شەرعیەتی میللەتە
مەترسیەكان دەهێنێتە ئاراوە و بەقسەی شۆڕشگێڕەكان ئەو كاتە كۆمەڵگا لە لێواری مەترسیەكی گەورەدایە .
ئەم شەرعیەتە دەسەڵاتی ڕەها دروست دەكات بۆیە لە زۆربەی ئەو ووڵاتانەی كە شۆڕشی ڕزگاریخوازی تیادا كراوە دەسەڵاتێكی شمولی تۆتالیتاری هێنایە ئاراوە و پێویستی بە شۆڕشێكی تر كردووە بۆ ئەوەی دەسەڵات لە دەستی دەستە بژێرێك دەربهێنرێت و بگەرێتەوە بۆ میللەتەكەی توكفێل دەڵێت :
هەمیشە لە شۆڕشدا بیری ئازادی ڕێگای خۆشكردووە بۆ هەڵگیرساندنی شۆڕش بەڵام لەم شۆڕشانەدا یەكەم شت كە ئاوا ئەبێت ( ئازادیە ).
سەبارەت بەم شۆڕشانە ( عەلی حەرب ) دەڵێت :
شۆڕش تواناكان دەخنكێَنێ و ئازادییەكان زەوت دەكات ، بە ئەندازەی ئەوەی دەستڕێژی دەكاتە سەر دروشمەكانی خۆی و نەوەكانی خۆی لە ناو دەبات .
عەلی حەرب پێ ی وایە یەكێك لە ئیشكالەكانی شۆڕشگێڕەكان ئەوەیە بە ناوی جەماوەرەوە قسە دەكەن وبەناوی جەماوەریشەوە سەركوتی ئازادیەكان دەكەن ، وجیاوازیەكان دەسڕنەوەو وزیندانەكان ئاوەداندەكەنەوە جەنگەكان هەڵدەگیرسینن و خەڵكیش دەكەن بە سوتەمەنی ، عەلی حەرب جیاوازی دەكات لە نێوان میللەت و جەماوەر و دەڵێ ( میللەت بەهۆی فرە ڕەنگی و زیندوێتیەوە دەوڵەمەند و بەهێزە ، بەڵام جەماوەر بەهۆی تاكەكانیەوە كە كۆپی یەكترن هەژار و بۆشە ، میللەت لە تاكە گەلێكی كارای سەربەخۆی خاوەن ئەمكی خۆیان پێكدێت ، كە چی جەماوەر تۆپەڵێكی كوێری بێ ئەقڵە كە چاوەروانی سەركردەكەی دەكات لە بری ئەو بیر بكاتەوە ، میللەت داهێنان ئەنجام دەدات و ژیواری خۆی دروست دەكات ، كەچی جەماوەر خودێك نیە ، بەڵكو كەرەستەیەكە بۆ ستەمكاری و ئامێریكە بۆ وێرانكاری ، میللەت دژی ستەمكاری ڕادەپەڕێت ، كەچی جەماوەر سەركردەكانی خۆی دەپەرستێ ، و ئەوانە بە خوا دەكات كە شڕیدەكەن و بەرەو لەناو چوونی دەبەن ).
نوسەرێكی تری عەرەب ( أنسی الحاج ) پێیوایە ناشیرینترین ووشە لە عەرەبیدا ووشەی جەماوەرە ؛ چونكە شوڕشگێڕەكان بە ناوی جەماوەر قسەیان دەكرد و خۆیان بە نوینەری ئەوان دادەنا و هەربەناوی جەماوەریشەوە
سەركوتی ئازادییەكانیان دەكرد و ڕێگایان لە هەر ڕاپسكانێ دەگرت بەرەوە بونیادنانی دەسەڵاتێك كە تیایدا كەرامەتی مرۆڤ پارێزراوبێت .
هانا ئارنێت پێی وایە ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بەهۆی فاكتەرەئایینیەكەیەوە بەردەوام بوو، بەهەمان شێوە دواكەوتنی شۆڕش و ڕاپەڕینەكان لە جیهانی ئیسلامیدا دەگەرایەوە بۆ ئەو هەستە ئاینیەی كە تاكی مسوڵمان لە ژێر كاریگەری ئایینیدایە ،كە پێیوایە شۆڕش و دەرچون لە ژێر دەسەڵاتی حاكمی موسڵمان كە دەبێتە هۆی هەڵگیرساندنی فیتنە.
شەرعیەتی شۆڕشگێڕیش هەمان كاریگەری هەیەكاتیك نزیك دەبێتەوە لەو بڕوا ئاینیەی كە پێیوایە دروست نیە دەرچوون و ڕاپەڕین دژ بە شۆڕشگێڕكان ؛ بەڵام ئەم قەناعەتە تا ئەبەد نیە ، بەڵكو لە قۆناغێكدا نەوەیەك نائاشنا بە شۆڕشی دروست دەبێت بۆ پاراستنی ئازادی و بەرژەوەندیەكانی هەموو شەرعیەتەكان دەخاتە لاوە و ئامادەیە هەموویان ڕاماڵێ ، ئەگەر سوریش بزانێ بەدوای كارەكانیدا فیتنە و فەوزاش دەخوڵقێ و ئەوكاتە فەوزایەكی خەللاق لە كویلەیەتیەكی سیاسی لا باشترە
شۆڕشی نەوەی دوای شۆڕشی ڕزگاریخوازی شۆڕشی ڕاستەقینەی بەدەستهێنانی ئازادیە و چەسپاندنی چەمكی هاوڵاتیبونە ، چونكە ئەو ووڵاتانەی لە ڕێگای شۆڕشی ڕزگاریخوازیەوە سەروەری نیشتمانیان بەدەست هێناوە نەیانتوانیوە ئازادییەكان بەرقەرار بكەن بۆیە ( هانا ئارنێت ) دەڵێ :
بەداخەوە ئێمە دەزانین دەنگی ئازادی باشترە لەو ووڵاتانەی كە شۆڕشی تیادا هەڵنەگیرساوە ، و هانا ئارنێت پێ ی وایە ئازادیە مەدەنیەكان لەو ووڵاتانە باشترە كە شۆڕش تیایدا شكستی هێناوە لەو ووڵاتانەی تر كە شۆڕش تیایدا سەركەتوو بووە ، لێرەوە ئەو ناتەواویەی لە تیۆرەكەی ماركسدا دەردەكەوێت ، لە كاتێكدا ماركس یەكێكە لە گەورەترین تیۆریسە گەورەكانی شۆڕش ؛ چونكە ماركس ئەوەندەی گرنگی داوە بە مێژوو ئەوەندە گرنگی نەداوە بە سیاسەت ، بۆیە ماركس گرنگی نەداوە بە نیازە ڕاستەقینەكانی شۆرشگێڕەكان ، و بنەماكانی ئازادی كە دەبێت شۆڕشگێڕەكان دوای شۆڕش بونیادی بنێن لە كۆمەڵگاكان خۆیاندا و زیاتر گرنگی دەدا بە ڕەوتی بابەتی ڕووداوە شۆڕشگێڕیەكان ، بێگومان بەشێكی زۆری شۆرشەكانی جیهانی سێ لە ژێر كاریگەری تێزی ماركسدا بووە و خاڵی گرنگی تێزی ماركسزیم ئەنجامدانی شۆڕش و لە ڕەگەوە هەڵتەكانی سیستەمەكانی پێش خۆیانە ، بۆیە هیچ گرنگیەك نەدراوە بە ئازادیەكانی مرۆڤ و مرۆڤ خراوەتە نێو كۆمەڵی قۆناغبەندی مێژووی و دەرچوون لەو حەتمیەتە مێژوویەی ماركسە مەحاڵە .
لێرەوە دەردەكەوێت مەرج نیە هەمیشە ڕزگاری نیشتمانی ڕێگایەك بێت بۆ ئازادی ، گواستنەوەی دەسەڵات لە كۆمەڵێ كەسەوە بۆ كۆمەڵێ كەسی تر ، هیچ كاتێك ئەو ئامانجە مرۆییە نیە كە ببێتە مایەی بەدیهێنانی ئازادیەكانی ، توند و تیژی تاكە شەقلێ نیە كە شۆڕشی پێ بناسین ، بەڵكو گۆڕان شەقڵی راستەقینەی شۆڕشە ، هیچ كاتێك ئێمە ناتوانین قسە لەسەر شۆڕش بكەین ئەگەر نەیتوانی بێت گۆڕان و سەرەتایەكی نوێ بەدی نەهێنابێ.
بێجگە لە شۆڕشە ڕزگاریخوازیەكان دوو شۆڕشی گەورەو گرنگیشمان لە مێژوودا هەیە كە كاریگەریەكانی لە سەر ئاستی ناوخۆیی ئەو ووڵاتە و لە سەر ئاستی جیهانی بەردەوامە ، ئــەویــش ( شــۆڕشــی فــەرەنسی و شــۆڕشـــی ئەمریكی ) ئەم دوو شۆڕشە ئەگەر چی لە قۆناغێكی مێژوویدا كارەساتیان خوڵقاند بەو خوێنڕشتنە گەورەیەی كە دروستیان كرد لە ووڵاتەكەیاندا دواتر بوون بە ووڵاتێكی كۆڵۆنیایی وەك فەرەنسا ، بەڵام فەرەنسالەقوناغیكیتردا گەڕایەوە بۆ سەرەتاكانی شۆڕش و چەسپاندنی چەمك و پرنسپەكانی شۆڕش ، كە كاریگەریەكانی لەسەر ئاستی جیهاندا بەرچاوە و مێژوویەكی جیهانی تۆماركرد بەڵام شۆڕشی ئەمریكی ئەگەرچی شۆڕشیكی گەروە بوو ، بەڵام كاریگەریەكی لۆكاڵی بوو یان نەدەگەیشتە ئەو ئاستە گەردونیەی كە شۆڕشی فەرەنسی پێی گەیشت . هەر لەبارەی قسە كردن لەسەر شۆڕشی فەەرنسی ( هانا ئارنێت ) لە كتێبە نایابەكەی ( لەبارەی شۆڕشەوە) دەگەیڕێتەوە بۆ زاراوەی شۆڕش ، كە دەكرێت سودی لێ ببینین لە راڤەكردنی شۆرشەكانی بەهاری عەرەب وهانا ئارنێت پێیوایە ووشەی (شۆڕش) زاراوەیەكی گەردونناسیە و بەهۆی كۆپەرنیكۆسەوە گرنگی زیاتری پەیدا كرد لە كتێبی
( Dervolution bus orbius )
كە بەمانای جوڵەیەكی ئاسایی بازنەییی ئەستێرەكان دێت ، كە ئەو جوڵەیەش بەری پێناگیرێ و ناكەوێتە ژێر كاریگەری مرۆڤەوە .
پاشان دەڵێت ئەگەر ئەو ووشەیە بەكاربهێنن بۆ كاروباری مرۆیی لەسەر زەوی ، ئەوا بەمانی گۆرٍانی بەردەوامی شێوازی حكومەتەكان دێت لە نێو مرۆڤەكاندا ، ئەم گۆڕانەش بەردەوام و چەند بارەو ئەزەلیە و هێزێكی ناوەكیش دەیجوڵێنی ،كە بەری پێناگری ، هەروەك چۆن جوڵەی ئەستێرەكان لە ڕاكێشگەكانی خۆیاندالە ئاسماندا ڕێگایان لێناگیرێ .
بۆئەم بەكارهێنانە مرۆییەی زاراوەی شۆڕش و دەرهێنانی لە فەرهەنگی زانستی گەردونناسیەوە بۆ نێو فەرهەنگی سیاسی ( هانا ئارنێت ) نموونەیەكی شۆڕشی فەرەنسی دەهێنێتەوە دەڵێ :
لە شەوی چواردەی تەموزی 1789 لە پاریس كاتێك لویسی شانزە لە نێردراوەكەی ( لیانكورت) كەوتنی باستیلی و ڕزگاربوونی زیندانیەكانی ناوی بیست ، پاشان یاخیبونی هێزە پاشایەتیەكان پێش دەستپێكردنی شاڵاوی خەڵك ، دەڵێن پاشا هاواری كردووە وتوویەتی كەواتە ئەمە یاخیبوونە ، بەڵام نێردراوەكەی ( لیانكورت ) وەڵامیدەداتەوەو دەڵێ : ( نەخێر خاوەن شكۆ ئەوە شۆڕشە ) ، كاتێك پاشا بە شكاندنی زیندانی باستیل دەڵێ (ئەمەیاخیبوونە) مەبەستی ئەوەیە پاشا دەسەڵاتی ئەوەی هەیە ئەوەندەش لە توانایدایە ڕووبەرووی ئەو پیلانە یاخیبونە ببێتەوە و دەسەڵاتەكانی خۆی بچەسپێنێ وكۆتایی بە یاخیبونەكە بهێنیێت، بەڵام كاتێك ( لیانكورت ) وەڵامی داتەوە ، وەڵامەكەی بەو مانایە دێت كە حاڵەتە شۆرشە و لە دەسەڵاتی پاشا دا نیە بەری لێبگرێ ، ئەم چەمكی شۆرشە لێرەدا دەمانگرێتەوە بۆ چەمكی میللەت .
كاتێك كە ( عەلی حەرب ) باسی دەكات و جیاوازی دەكات لە نێوان میللەت و جەماوەر ، كە بە پێ ی تێڕوانینی عەلی حەرب میللەت وەك شەپۆلەكانی ئۆقیانوسێك وایە لەكاتی توڕەبووندا هەڵدەكات و
هیچ شتێك لەبەردەمیدا ناتوانێت خۆی بگرێت و لەگەڵ خۆیدا ستەم و كوێرەوەری و ئازارەكانی ڕادەماڵێ .
كەواتە ساتە وەختێك هەیە كە تورەیی میللەت دەبێت بە شەپۆلی زەریاكان و هەڵدەكات و دەسەڵاتدارانی ستەمكارڕادەماڵێ ، ئەو ساتە وەختە ئەگەر چی درەنگ وەختێكیش بێتە پێش ، بەڵام دەرەنجامی زنجیرەیەك لەپەیمان شكاندنی دەسەڵاتە كاتێك داویەتی بە میللەت و پاشان لێی پەشیمان بوەتەوەە ، هانا ئارنێت پێ ی وایە توند و تیژی شۆرشی فەرەنسی كاردانەوەی ئەو زنجیرە سوێند شكاندنەی لویسی شانزە بوو ، كاتێك پاشا هەستی مەترسیەكانی تورَەبونی خەڵك دەكرد هەموو بەڵین پەیمانێك دەدات بۆ چاكسازی بەڵام كاتێك مەترسیەكان كەمدەبونەوە و هەستی بە ئارامش دەركرد لەو بەڵێن و پەیمانانە پەشیمان دەبویەوە ، سروشتی دەسەڵاتدارانی نا دیموكراس وایە هەمیشە بەڵێن و پەیمانەكانی كاتیە و بۆ مانەوەی خۆیەتی .
چاكسازیە ڕوكەشەكان بۆ بەردەوامی ژیانی سیاسی و ئابوری خۆیەتی ، چونكە بە ئەنجامدانی چاكسازیەكی ڕاستەقینە بە كۆتای دەسەڵاتدارێتی خۆی دەزانێ ، هەمیشەش بەڵێنەكان بۆ چاكسازی ئەوەندەی دەچێتە بواری جێ بەجێكردنەوە چاو بەستی خەڵكی پێ بكات ، تا ئەو ڕادەیەی درێژەی دەبێ نەگاتە قسە كردن لەسەر ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و كرانەوەی ڕاستەقینە لە بواری سیاسیدا ، بە چەشنێك هاوڵاتی ئاسایی بەشدار بێت لە بڕیاری سیاسیدا . لێرەوە دەگەی نە ئەو دەرئەنجامە هەمیشە شۆڕشگێڕەكان بەو رۆحیتە شۆڕشگێریە پێش گەیشتنیان بە دەسەڵات نە قسە دەكەن و نە هەنگاویش بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتیك دەكەن ، دەسەڵات لە كەسەكانەوە بگوازرێتەوە بۆ دامەزراوەكان و هیچ دەسەڵاتێكیش ناتوانێت ئازادی بەدی بێنێت ، و چەمكی هاوڵاتیبون بچەسپێنێ و گەرەنتی ماف و ئازادیە مەدەنیەكانیش بدات ، ئەگەر ئەو دەسەڵاتە نەكرابێت بە دەسەڵاتێكی دامەزراوەیی و تیایدا هیچ ئیعتیبارێك نەخوێندرێتەوە بێجگە لە مافی هاوڵاتیبون .
لە دوای شۆڕشەكانەوە فۆرمێك لە دەسەڵاتی سیاسی ددەامەزرێ پارێزگاری كەرامەتی مرۆڤانەی هاوڵاتیان بكات ، ئەم دەسەڵاتەش بدرێتە دەست نەوەكانی ئایندە و میكانیزمێكیش دیاری بكرێت بە پێ ی دەستور و یاسا بنەڕەتیەكان گەرەنتی پارێزگاریكردن ئەو شێوازە لە حوكمداری بەردەوام بێت ، بە پێ ی دامەزراندنی دەسەڵاتێك كە لە نێوان نەوەكاندا دەستا و دەست بكات و تەنها لە دەستی كەمینەیەك نەمێنێتەوە ، هیچ مانایەك بۆ نیشتمان و نیشتمانپەروەری نامێنێتەوە ، هیچ كاتێكێش هاوڵاتی ئامادە نابێت بۆ گوێگرتن لە دروشم و ئامۆژگاریەكانی شۆڕشگێڕەكان كە باس لە نیشتمان و دڵسۆزی بۆ نیشتمان و پارێزگاری كردنی نیشتمانی و خۆشەویستی نیشتمان دەكات . قسە كردن لە سەرەوەریەكانی شۆڕش بەندە بە ئامادەیی نیشتمان لە ژیانی هاوڵاتیدا، بەرپرسیاریەتی هاوڵاتی كاتێك دروست دەبێت بەرامبەر نیشتمان كە مافە سیاسی ومەدەنیەكانی دەستەبەركرابێت .
ئەگەر دەسەڵاتی سیاسی دوای شۆڕش نەتوانێت ئەم مافانە دەستەبەر بكات و دەوڵەت بە دامەزراوەیی بكات و دەسەڵات كۆ بكاتەوە لە دەست دەستە بژێرێكی سیاسی و شۆڕشگێردار ،وپییوابێت دەسەڵات بە مافێكی میراتی خۆیەتی؛ چونكە بە هێزی بازوی شۆڕشگێڕی ئەو هاتۆتە دی ، ئەوكاتە دابڕانێكی مەترسیدار لە نێوان میللەت بەمانای ( عەلی حەرب )یە كەی و دەسەڵاتی سیاسی ڕوودەدات و دەسەڵات ناچار دەكات فۆرمی زاڵبونی ئاسایشی بەسەر ووڵاتدا پیادە بكات و دەزگا ئەمنیەكان ئەوەندە گەورە بكرێن دەوڵەت قوت بدات و كۆمەڵگا بكات بە سەربازگەیەكی گەورە .
گەیشتنی دەسەڵات بەم ئاستە لە حوكمداریدا دەستپێكردنی سەرەتای لە ناوچونیەتی پێش ئەوەی میللەت دەستی لێبكاتەوە ,بۆیە توكفیل سەبارەت بە كەوتنی سیستەمی پاشایەتی لە فەرەنسا دەڵێت : سیستەمی پاشایەتی لە ژێر كاریگەری گورزی شۆڕشگێڕەكان نەكەوتبوو ، بەڵكو پێش ئەوە كۆتای پێهاتبوو ، بۆیە شۆڕشگێرەكان سەریان سوڕما لەو شكستەی خێرایەی سیستەمی پاشایەتی .
دەسەڵاتی سیاسی نا دیموكراتی و شمولی ناوكی شكست و مردنی لە ناخی خۆیاندا هەڵگرتووە و نەرمە شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبیش باشترین بەڵگەی كۆتای ئەو شۆڕشگێڕە ستەمكارانەبوو ، بۆیە دەبێت دەسەڵاتی سیاسی كوردی خۆی بە جیاواز نەزانێ لەو ڕوداوانەی كە لە دەوروبەری ڕوودەدات ، ئەوەی لەوێ بەرهەم هاتووە دەكرێت لەهەر شوێنێكی تر دروست بێتەوە ئەگەر هەلومەرجەكانی بە فۆرمی جیاوازیش بێتە دی ،چونكە ئەوەی لەو ووڵاتانە ڕویدا مایەی سەرسوڕمان بوو نەك تەنها بۆ بیرمەندە فیكری و سیاسیەكانیان ، بەلكو بۆ شۆرشگێڕەكانیان مایەی سەرسوڕمان بوو ، هەروەك ڕۆماننوس تونسی ( حبیب سالمی ) دەڵێت :
ڕوناكبیرانی تونس ، كەمن یەكێكم لەوان ، لە ئاستی ئەو ڕووداوە مەزنەدا نەبوون ، تەنانەت شۆڕشەكە بەلای ئۆپۆزسیۆنی سیاسیشەوە كتوپڕ هەناسە بڕكێی بوو بەدوایدا .
ئەوەی لە جیهاندا دێتەدی مەرج نیە هەموو مرۆڤایەتی ڕۆلی هەبێت لە بەرهەم هێنانیدا ؛ چونكە هەروەك عەلی حەرب دەڵێت : دەشێت ئەم یان ئەو كولتور و ئاڵاكەی هەڵگرتبێت هەروەك چۆن ئێستا كولتوری نەرمە شۆڕشەكان دەبێتە مۆدیلی گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی لە جیهاندا .
*سود لەم سەچاوانە وەرگیراوە:
1-فی الپورە ،حنەارندت ، ترجمە عگاعبدالوهاب ،اللمنڤمەالعربیەللترجمە ،الگبعەالاولی ،بیروت 2008
2-عن الدیمقراگیەفیامیركا ، الكسی دو توكفیل ،ترجمە بسام حجار ، معهدالدراسات الاستراتیجیە ،الگبعەالاولی بغداد_بیروت2007
3-شۆرشەكانی نەرمەهیز ،عەلی حەرب ،وەرگێرانی هەڵكەوت عەبدوڵڵا ،بڵاوكراوەی كوردستانی نوێ،چاپی یەكەم سلێمانی 2011
|
|
611
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Wednesday, August 30, 2017
|
|
|