هزری سیاسیی كوردی
ئاراز رەمەزان
بەگشتی چەمكی هزری سیاسیی لەناو پسپۆڕانی بواری رامیاریدا راڤە و شیكاری زۆری بۆ كراوە و را و بۆچوونی جیاوازی دەربارە هەیە، بەگشتی چەندین ئینسكلۆپێدیا و سەرچاوەی ئەكادیمی دەربارەی هزری سیاسی و تیۆریزەكردنی هزری سیاسیی هەن، بەڵام ئاخۆ بزانین هزری سیاسیی كوردی چییە و ژێرخانی هزری سیاسیی كوردی لە چ قۆناغ و ئاستێكدایە.
هزری سیاسیی (Political Thought) لە بنەڕەتدا بە بنەمایەكی گرنگی زانینی سیاسیی هەژمار دەكرێت و یەكێكە لە پێكهاتە سەرەكییەكانی زانینی سیاسی. بەپێی سەرچاوە زانستییەكان، یەكەم كار كە لەسەر هزری سیاسیی كرابێت و وەك سەرچاوەیەكی بنچینەیی بەكاربهێنرێت، دەگەڕێتەوە بۆ كتێبی كۆماری پلاتۆن، كە بە یەكەمین سەرچاوەی هزری سیاسیی ئەوروپی دادەنرێت، كە هزری (ئەفلاتۆن) لە دەوڵەت و یاساكانی دەوڵەتەكەی بەناوی (كۆمار) رەنگدەداتەوە، ئەوە بە یەكەمین یۆتۆپیا و بە یەكەم هەنگاوی فەیلەسوفێكی ئەوروپی دادەنرێت، كە هەوڵی دروستكردنی ژیانی سیاسیی داوە. دواتر (ئەرستۆتالیست) لەكتێبی (سیاسەت)دا باس لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و بنەماكانی سیاسەت دەكات، ئەوە بە مێژووی سەرەتای هزری سیاسیی دادەنرێت. تا دەگاتە سەدەكانی ناوەڕاست و سەدەكاتی (16) بۆ (18) و (نێكۆڵا مێكیاڤێلی و تۆماس هۆبس و سپینۆزا و جۆن لۆك) و چەند تیۆریست و فەیلەسوفێكی تر، دیارترین فەیلەسوف بوون لە گەشەپێدانی هزری سیاسیی لە خۆرئاوا، تا دەگاتە سەدەی (19) و گەشەكردنی هزری سیاسیی ئەمریكایی لە سەردەمی (تۆماس جیڤرسۆن). هەروەك لەهەمان سەدەدا هزری سیاسیی ئەوروپا لەسەر دەستی فەیلەسوفانی وەك (هیگڵ و ماركس و ئەنگڵس) گەشەی زیاتری بەخۆیەوە بینی.
هزری سیاسیی، جۆرێكی بڵندی دەستكەوتی رۆشنبیری نوێنەرایەتی دەكات، هەر وەكو جۆرەكانی دیكەی هزری فەلسەفی، لەگەڵ ئەوەدا حەز و بەهایەكی تەواوی كرداری هەیە لەگەڵ هەموو بنەماكانیدا. هەروەها هزری سیاسیی بنەمایەكی گرنگی بیردۆزی سیاسیی سەرۆكایەتییە و پێیوایە هزری سیاسیی لە رابردوودا پێویستە بۆ تێگەیشتن لە سیاسەتی رۆژ و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. لە كۆتاییدا روونیدەكاتەوە، كە هزری سیاسیی دەستكەوتێكی گەورەی هزرییە.
هەروەها (Strauss, 1959, p10) ، لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی (هزر و فەلسەفەی سیاسیی) روونیكردۆتەوە، بوونی هزری سیاسیی باش، بنەمای دروستكردنی كۆمەڵێكی باشە، ئەم بۆچوونەی نووسەر لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە پێیوایە سەرەتا هزری سیاسیی لە ئەسیناوە سەریهەڵداوە و لەو زەمەنەوە هزری سیاسیی كاری بۆ ئەوە كردووە، پارێزگاری یاخود گۆڕانكاری لە كۆمەڵدا بكات. هەموو چالاكییە سیاسییەكان كار بۆ ئەوە دەكەن كە بارودۆخەكان باشتر یاخود خراپتر بكەن، زانینە سیاسییەكان لە بنەڕەتدا بۆ ئەوەن كە ژیان و كۆمەڵ باشتر بكەن. هەروەك باس لەوە دەكات، كە هزری سیاسیی لقێكی فەلسەفەیە و پێناسە و ناساندنی زۆر بۆ هزری سیاسیی هەن.
لێرەدا رووندەبێتەوە، كە سەرچاوەی زۆر و بیر و بۆچوونی پسپۆڕان و فەیلەسوفی جیاواز هەیە دەربارەی هزری سیاسیی و بەشێوەیەكی بەردەوام لە خۆرئاوا بە تیۆر و مێتۆدی زانستی كاری لەسەر كراوە، بەڵام لە مێژووی كورددا و بەتایبەتیش لە مێژووی هاوچەرخی سیاسیی كورددا لە دوای ساڵی (1900) و بەتایبەتیش لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەمەوە و لە سەرەتای سەرهەڵدانی بزووتنەوە ناسیۆلیستەكانەوە، لە ماوەی حوكمڕانی كوردیشدا لە كۆماری ئارارات و مهاباد و هەرێمی كوردستانیش لە عیراق، كەمترین گرنگی دراوە بەهزری سیاسیی كورد و هزری سیاسی لەناو كەسێتییە سیاسییەكان و پارتە سیاسییەكاندا، هەر بۆیە ئێستا كورد دەتوانێت بنەمایەكی گرنگ بۆ تیۆریزەكردنی هزری سیاسیی كورد دابنێت و بە سوودوەرگرتن لە هزری سیاسیی نەتەوەكانی تر.
|
|
196
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Monday, June 1, 2020
|
|
|