رەهەندە فەلسەفی و مێژوویییەكانی هزری رەخنەیی
عادل قادری
كەمال و گەشەی مرۆیی، پێوەستە بەو نێزیكایەتییەی لەگەڵ رەخنەدا دروستی دەكات، رەخنە لێرەدا وەك وزە و توانست مانا وەردەگرێت كە جمشت٢ و بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی و هزری و شارستانیشی بەدواوەیە. لە هەر چركەسات و دەمێكی مێژووییدا كە گۆڕانێك هاتووەتە ئاراوە، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ سیما و بیچمی رەخنە رادەست و ئامادە بووە. رەخنە وەك واتا هەڵگری دوو پێناسەی سەرەكییە؛ رەخنە لە پلە و واتای یەكەم هەوڵێكە بۆ بژاردەكردن و هەڵاواردنی چاكە لە خراپە یان بە دەربڕینێكی تر جیاكردنەوەی سێرە لە ناسێرە.
لە ئاست و پلەی دووەم، رەخنە كردە (action) لەسەر بنەما و كرۆكی داوەری (بڕیار) و پرسیاركردن ساز بووە. بە چاوخشاندنێكی خێرا و هەڵوەستەیەكی تێپەڕ لە مێژووی بوونناسانەی مرۆڤ وەك "لە-جیهاندا-بوو" (دازاین)ێك بۆمان دەردەكەوێت كە سەرەتای داشكانی بیر (رۆح٣)ی مرۆیی لە میتافیزیكە تاقخواز و رەهابینەكان و (تەنانەت میتافیزیكە ئاویتارییەكانیش٤، كە لە قۆناغگەلێكدا هەوڵێك بوونە بۆ چاكسازی و چیسنێك بوون لە سێبەری رەخنە، بەڵام ئاسۆی میتافیزیكە ئاینییەكان هەر لە بوولێڵییەوە دیارە) دواتر هەڵنیشتنی بە ئاقاری بەرهەمهێنانی پرسیار و گومان و مانا و خەیاڵی نوێ و لەوێشەوە بەرەو سەرزەوینی هزر و فەلسەفە لە شوێنگەیەك بووە كە رەخنە، هەم وەك كردەوە و هەمیش وەك بیردۆز و روانگە، چەكەرەی كردووە و چالاك بووە.
ئەگەر ئێمە ئەمڕۆ واتە هەنووكە لە پێگەی "سووژە، دازاین، كۆشكی كافكایی و مەنزوومەی قاڵاوی ئێدگار ئالێن پۆ و تەنانەت لە شوێنگەی ئۆبژەیەك و فۆكۆ گوتەنی سووژەیەكی مردوو"5دا، ئاوڕ لە پانتایی و قووڵایی مێژوو بدەینەوە، زۆرێك لە چەمك و وتەزا و بابەتەكان هەر لە سەردەمێكی دێرینەوە دەركەوتەیان وەك نیشانە لە "دەق" و پەراوێزدا نواندووە، بەڵام ئەم چركەساتەی هەنووكە ئێمە لەو خوێندنەوەیەدا كە لە دەق و پەراوێزی مێژووە دوورەكان نیگاری دەكەین، گرێدراوی تایبەتمەندیی توانست و خواستی فرەراڤەیی و گەلێك شرۆڤەییە كە خۆی لە خۆیدا قەرزاربار و منەتباری بیر و تێڕوانینی رەخنەییە. هەنووكە تاكی هاوچەرخ لە دۆزێكدا دنیا دەبینێت كە رەخنە وەك تاكە رێگە و تەنیا رێدەرچووی خۆی دەبینێتەوە. بنەما و كاكڵی رەخنە، پرسیار و گومانە؛ هێندەی ئێمە پرسیار و گومانی قووڵ ئاراستەی رەخنە خۆی وەك بنەما و سەرچاوە دەكەین، واتە رەخنەی رەخنەیشمان وەك كردەوە لە بەردەمماندا زۆپ كردووەتەوە.
لە رێگە و بەردەمی جووڵەی هزری رەخنەیی، لەمپەر و كۆسپگەلی سامناك و پۆڵایین هەبووە و لە زۆرێك لەو كۆمەڵگایانەی هەنووكەش حەقیقەتێكی رەها دەژین و كولتوور تیایاندا راوەستاوە، هێشتا رەخنە دەمەدەمی ژانی پێش "لەدایكبوون" یان رەنگە مەرگ! و چركەساتی ساوایەتی خۆی دەژی. گەورەترین هێزی دوژمن و دڵڕەقی رەخنە، نەریتە رەها كۆمەڵایەتییەكان و تایبەتمەندییە كولتووری و پێكهاتە میتافیزیكییەكانن كە جێگەیان لە فۆرم و قەوارەیەكی سووڕان و گەردانی چەقبەستوو و فرەپاتە خۆش كردووە و پەتە6 و ودمی ئەم نیشتەجێبوونەیان لە ناسووژەیی و ئۆبژەبوونی بكەرەكان یان بوونەوەرەكانی سەربەو فۆرمە وەردەگرن. بێگومان ئەگەر وەك "تۆڕێكی دیالیكتیكی" بڕوانینە ئەو هۆ و جەمسەرانەی گێڕانەوەكەی سەرەوە، واتە چارەنووس و رۆڵ و پێگەی رەخنە پێوەست و لەهەمبەر نەریتە كۆمەڵایەتییەكان و میتافیزیك و پێكهاتە كولتوورییەكاندا بخوێنینەوە، بەو ئەنجامگیرییە دەگەین كە ئامادەگی و هەبوونی رەخنە تا ئەو شوێنەی دەبێتە چەمك و بابەت و لە گوتاری رۆشنبیریی كۆمەڵگەدا دەردەكەوێت بە ئاسانی و هەڕەمەكی نییە.
بەر لەوەی درێژە بە گێڕانەوەی ئەم خوێندنەوەیە بدەم، "با" لێرەدا لادەم و پرسیارێك بێنمە ئاراوە، ئاخۆ لە كۆمەڵگەیەكدا كە پێكهاتە كولتووری و میتافیزیكە تاقخوازەكان و عەقڵی باوی گشتیی، ژیانی مەرجیارانەی7 خۆی دەژی و جگە لە داكۆكیكردنەوە و پیرۆزاندن و بەرزنرخاندنی ئەو فۆرم و پێكهاتە یەقینانە لە قەوارەی بۆنە و رێوڕەسمە مێژوویییەكانیان لە ئاوێنەی رۆژ، مانگ، ساڵ یان تەنانەت چەند ساڵدا، هیچی تر ناكات و هەموو بكەری و توانایی خۆی لەو سووڕانە مەرجیارییانەیەیدا دۆڕاندووە، رەخنە چۆن لە دایك دەبێت؟ یان تاكێك چۆن سەرهەڵ دەدات و رەخنە دێنێتە دنیاوە؟ رەخنە تاك دەسازێنێت یان تاك رەخنەی تاكساز دادەهێنێت؟
وەك باسم كرد، هاتنە گۆڕێی رەخنە و هزری رەخنەیی گومان و پرسیاری لە پشتە و سەرهەڵدانی رەخنەیەكی سەڵت8 و دەرهەست ئەم دوو فاكتەرەی وەك گریمانەگەلی ناوشیارییانە پێویستە و ئەمەش لە كۆمەڵگەیەكی پڕ بڤە و تابۆ، بە دڵنیاییەوە ئاسان نییە و نابێت؛ ئەمە لای من ئەوە دەسەلمێنێت ئەگەر ئێمە ئەوڕۆ شتێك لە رەخنە و تێڕوانینی رەخنەگرانەمان تێدایە بەرهەم و ئاكامی چەندەها شۆڕش و هەڵچوون و داچوونی مێژوویی و خوێنڕژان و قوربانیدانە، مەبەستم لەم باسە ئەوەیە ئەگەر چەمكێك یان نیگایەك بەرهەمهێنراوی دنیای ئێمە نەبووە. واتە نە لۆژیكی زمانی ئێمە بەرهەمی هێناوە و نەك هزر و بیرێك كە پێوەستی ئەو زمانەیە و لەگەڵیدا لە گفتوگۆ و دیالیكتیكدایە نەیهێناوەتە گۆڕێ و بەهۆی كرانەوەیەكی ناسروشتی و پێشبینی نەكراو بەرووی دنیاماندا، لە رێگەی كەلەبەر و كونەبای جۆراوجۆر و بەهۆكار و شۆڕشگەلی گەورەی مێژوویی و زانستی هەناردە! یان هاوردەی واقیع و دنیای ئێمە بووە. لەم حاڵەتە ناسروشتی و گوشارئامێزەدا، ئێمە هیچ رێگەچارەیەكمان لە بەردەمدا نییە بێ لەوەی ئەم چەمك و تێڕوانین و وتەزایانە كە هەنووكە لە سیپاڵ و چوارچێوەی دیاردەیەكدا بۆ ئێمە و لای ئێمە دەركەوتووە، بە باشی بناسین و بزانین ئەگەر هەنووكە ئێمە رەخنەكارانە لەگەڵ دنیای خۆماندا جووڵاینەوە، ئەزموونێكی خوێناوی و هاوكات بە دەسكەوتمان لە بەردەستدایە. واتە ئەو سیستەمە زمانی و هزرییەی "رەخنە"یان بەرهەم هێنا، بەناو كۆمەڵێك گەرداوی تووش و تۆفانی ئاسمانی و زەوینیدا تێپەڕیون و خوێنیان داوە.
ئەگەر ئاماژە بە نموونەیەكی مێژوویی بكەم، "ژان هۆسی" سویسرایی كە بەشێك بوو لەو رەوت و رەوگە9ی سەرەتای ریفۆرم و چاكسازیی دینییان لە ئەوروپا و ئیسكاتلەند لە سەدەی 14 و 15دا دەست پێ كردبوو، باشترین چەشنی رەخنەكارێكە كە ئەگەرچی كەسایەتی و كردەوەی ئەو وەك دەیگێڕنەوە، بەهۆی ئەوەی كە ئیمانی مەسیحییانەی هێشتا لە سەرەتای پرسیاركەفتی10 و گومان ئاژنگ بووندا بوو، واتە ئەو هەركە یەكەم پرسیاری زێڕینی ژیانی دۆزییەوە و خستییە قەوارەی رەخنە و پرۆتێستەوە بەرەو سیستەمی زاڵی كڵێسای سەردەم، هێشتا یەقینێكی پێوە دیار بوو كە بەرهەمی ئیمانی گاورانەی قووڵی خۆی بووە. ئەم یەقینە تازەیەی پێداگری و پیرۆزنواندنی هەڵوێست و بە یەقینزانینی رەخنەكارییەكەی بوو، بۆیە بەسەرهاتی سزادانەكەی پەیامگەلێكی روون و سەرەنجڕاكێشی تێدایە.
دوای ئەوەی رەوتی ریفۆرم و چاكسازیی دینی لە ئەوروپادا بە رێبەرایەتی مارتین لۆتەر، جان كالوون و ژان هووس و.. لە سەرەتای خۆیدا بوو، مارتین لۆتەر هەڵدێت و ئاكامی روانینی رەخنەیییانەی خۆی كە كۆمەڵێك پرسیار و گومانی تەوساوی لەهەمبەر سیستەم و پێكهاتەی فەرمی دەسەڵاتی ئاینیدا هەبوو. وەك ئەم خاڵەی كە چۆن قەشەكان دەتوانن پێشوەخت هەرێمەكانی بەهەشت بە خەڵك بفرۆشن؟! و.. خستە روو و كردی بە رۆژەڤ. بەهەرحاڵ ئەو تێڕوانینی رەخنەیی خۆی هەم بە كردە و هەم بە تێوری لە قەوارەی وەرگێڕانی كتێبی پیرۆز بۆ سەر زمانی دایكیی خۆی واتە ئەڵمانی، گەیاندە ئەنجام و هەر ئەوەش بوو بە بنەمای هەڵنیشتن و دروستبوونی پرسیار و گومان و رەخنە لەناو كۆمەڵانی خەڵكدا و شۆڕش و چاكسازیی ئاینیی بە دواوە بوو و دواتریش یەكێك لە هۆكارەكانی گەشەسەندنی بیری خوێندنەوە و راڤەی دەقەكانی ئاین. واتە هیرمنۆتیكی ئاینی بوو، رەخنەی لۆتەر وا چووە پێش، بۆیە بە باوكی چاكسازی ناوزەد كراوە.
لەمسەرەوە ژان هووس بەهۆی سەركۆنە و ناڕەزایی دژی سیستەمی فریودەر و جەهلپەروەری كڵێسا دەگیرێت و سزای كوشتن و مەرگ لە ئاگردا بەسەریدا دەسەپێت، چونكە ئەودەم سزاكان و كوشتنەكان بەشێوەی ئەم سەردەمە شارستانیانەتر و مرۆڤانەتر! نەبوو بوو. ژان هووس دەخەنە ئاگرەوە و دەست دەكات بە هەڵقرچان و "پێ دەكات" بە زەوی و ئامێزی بەرەو ئاسمان، یەكێك لە قەشەكان كە دۆستایەتی نیزیكی لەگەڵدا بوو، بوێرییەكی سۆزاوییانە بەبەر خۆی دەكات و هاوار دەكات راوەستن با دەرفەتێكی تری بخەینە بەردەم و ژان بە نیوە سووتاوی و لابرژاوی دێننە دەرەوە و پێی دەڵێن: لە بیرۆكەكانت پاشگەز ببەوە و نامە بنووسە، ژان بەوپەڕی سەربەرزی و هاوكات یەقینەوە دەڵێت: نا! ئەوانیش بەوپــــەڕی سەربەرزی و ئیمان و یەقینەوە! هەمدیس فڕێی دەدەنە هەناوی ئاگرەكەوە.
بەهەرحاڵ ژان هووس رەخنەكار بوو، بەشێوەی خۆی و هەڵبەتیش لە سەردەم و وڵاتی خۆی و بە پێكهات و نەریتی میتافیزیكی و كۆمەڵایەتی خۆی و مارتین لۆتەریش هەر بەم چەشنە!
پەراوێز و سەرچاوەكان:
1-هەموو ئامانجی ئەم وتارە، گێڕانەوەی شیكارانەی دۆخێكە كە رەخنە بە واتە هزریی و ئاوەزمەندانەییەكەی لە رووی ئاراستەی ریالیتە و واقیعیدا ئامادەگییەكی راستەقینە و بەرهەمهێنەری نەبووە.
٢-جمشت بە واتای جهش دێت.
٣-مەبەستم لە بیر رۆحە بە واتای وزەیەكی فامكار نەك شیكار
٤-ئاویتاری وشەیەكی دارێژراو یان گرتاری (مشتق)ە كە واتای لەیەك توانەوە و تێكەڵاویی (ادغام) دەگەیەنێت و لە كتێبی "بنەماكانی وشەسازی و وشە رۆنان لە زمانی كوردیدا" نووسراوی كامەران رەحیمی، هەڵمگرتووە و جێی سەرنجە وشەگەلی پێشنیازكراو بۆ هاوتاسازی و وشەڕۆنان لەم كتێبە داكۆكیرا و جەختكراوی كۆڕی زانستی زمانی كوردیی- ئێرانە.
5-لە نووسینێكی بەختیار عەلی لە ژێر ناوی "مامۆستا و قوتابی"، نامەیەك بۆ كاك سەردار عەزیز كە لە حەوتەنامەی ئامانج وەرمگرتووە ل7 ئەویش خۆی لە ئاوێنە وەری گرتووە. ئاماژەیە بەو گۆڕانەی لە دوای دیكارتەوە و بە پێناسكردنی سووژە وەك بكەرێكی ناسكار (فاعل شناسا) و ئوبژە وەك بەركارێكی ناسكراو لەلایەن ئەوەوە دەست پێ دەكات لای فۆكۆ و دریدا مەرگی دەگێڕێتەوە و لایەن و رەهەند و پارادایمانی تر جێگەی ئەو چەمكانە دەگرنەوە.
6-وشەیەكی ناوچەی كرماشانە بە واتای بەڵگەی راپەڕاندن و جێبەجێكردن واتە هەمان "ودم".
7-"مەرجیار"م هاوواتای "شرگی شدە"ی فارس داناوە و هەر لە شێوەی هاوتاسازییەك كە لە كتێبی "بنەماكانی وشەسازی و وشەرۆنان لە زمانی كوردیدا" پێشنیاز كرابوو كەڵكم وەرگرتووە، بڕواننە ل34 بڕگەی 10ی بەشی "شێوەكانی وشەسازی هاوچەرخ".
8-سەڵت لە بنەمادا بە واتای رەبەن دێت و لێرەدا مانای دوورەدەست و تاقكەوتوو و ئینتزاعی دەردەكەوێت، یەكەم جار ئەم وشەیەم بەو واتایە لە حەوتەنامەی رۆژهەڵات ژ20 دووشەم 25ی خەزەڵوەری 1383 ل10 لە وتارێك بە ناوی "كۆمەڵگەی كوردی و كێشەكانی مودێڕنیتە و پۆست مۆدێڕنیتە"ی جەمال خوسرەوی دیت.
9-ئەم وشەیە بەم واتایەم لە وتارێكی د. رەهبەر مەحموودزادە بە ناوی "ئاوەزمەندێتی كوردی لە نێوان ناوەڕۆكە ناوچەیییەكان و میتۆدە جیهانییەكاندا" بینیوە، بڕواننە كتێبی كوردوستان ژ2 ساڵی1382ل60
10-لە فۆرمی "زێڕكەفت" ئەم وشەیەم بە شێوازی بەراوردكارانە سازاندووە.
|
|
2719
جار خوێندراوه‌ته‌وه |
Friday, July 14, 2017
|
|
|